Mit wampira w pop kulurze

Mit wampira w popkulturze.

Według klasycznej definicji, wampir to stworzenie, które po śmierci zostaje przywrócone do życia przez moce zła, aby pod osłoną nocy atakować niewinnych ludzi i wysysać z nich życiodajną krew.[1] Najsławniejszym wampirem wszechczasów jest oczywiście postać księcia Drakuli stworzona przez Brama Stokera, postać wampira schludnie odzianego w czarno-czerwoną pelerynę (jego nieodłączny atrybut), o demonicznym spojrzeniu i charakterystycznie długich białych kłach. Będąc martwym dla światła, śpi on w trumnie w ciągu dnia, tylko po to, by o zmierzchu budzić się łowcą. Na skrzydłach nocy atakuje swe ofiary, przynosząc zapach śmierci, ucieleśniając niewyobrażalny potencjał erotyzmu.[2]

Motyw wampira jest dosyć popularny, pojawia się w wielu książkach i filmach. Zakładając, iż funkcjonuje on jako mit w naszej kulturze, możemy spróbować zinterpretować jego znaczenie i oddziaływanie w społeczeństwie.

Zacząć wypada od tego, iż mit jest nieprawdziwą historią opowiadającą o świecie otaczającym ludzkość. Związany z próbą wyjaśnienia początków bytu i stworzenia człowieka, mit opowiada o postaciach obdarzonych nadludzką mocą, opisuje historie bogów, demonów i innych legendarnych bohaterów. Z socjologicznego punktu widzenia, posłużymy się definicją mitu zaproponowaną przez francuskiego filozofa dwudziestego wieku Rolanda Barthesa. Tenże w swoich „Mitologiach”[3]definiuje mit jako system komunikacji – przesłanie – które składa się z reprezentacji. Oparty na dwóch systemach semiologicznych, mit jest „metajęzykiem” w modelu znaku językowego Ferdinanda de Saussure'a. Znak językowy, według strukturalistów, składa się z dwóch elementów - znaczonego i znaczącego. Pierwszy jest abstrakcyjnym pojęciem, drugi - jego akustyczną reprezentacją. Mit jest zatem „metajęzykiem” w takim modelu, jako że znak na płaszczyźnie lingwistycznej stanowi element znaczący dla płaszczyzny mitu; mityczny znaczony to również pojęcie, ale jego reprezentacja staje się znaczeniem. Barthes sugeruje, iż mit jest ostatecznym modelem czytania tekstu (który nie tylko stanowi pisana rozprawa, lecz również fotografia, kino, reportaż, sport, przedstawienia i masowe imprezy kulturalne, publicystyka), ostatecznym sposobem interpretacji, co sprowadza do konkluzji, iż mit może funkcjonować jako metafora.

Będąc więc metaforą lub znaczeniem, mit wampira jawi się otwartym na interpretacje. W niniejszym artykule skupimy się na dwóch kluczowych produkcjach filmowych końca dwudziestego wieku: „Wywiad z wampirem” (The Interview with the Vampire, reż. Neil Jordan, 1994) oraz „Uzależnienie” (The Addiction,reż. Abel Ferrara, 1995), których fabuła koncentruje się na psychologicznej analizie wampiryzmu. Otrzymujemy tutaj dwa socjologiczne modele zachowań: pierwszym jest homoseksualista, drugim – narkoman. W takim ujęciu wampir zarysowuje się jako jednostka zagrażająca społeczeństwu, jednostka, której obawia się każdy „normalny”.

Wampir niepokoi, ponieważ widnieje jako zagrożenie „psychologicznej katastrofy”, jaką niesie ze sobą przemiana. Ta z kolei ściśle związana jest z archetypowym wizerunkiem wampira – „pożeracza dusz”. W większości kultur wierzy się, iż krew to miejsce zamieszkania duszy, ognisko naszej osobowości i źródło życia. Wampir mający wysysać naszą krew, wysysa esencję życia i całą witalność. Wraz z krwią wampir wchłania potencjał witalny swej ofiary. Jednakże ten strach przed byciem pożartym tajemniczo koresponduje z wysokim doznaniem erotycznym (bo kiedy wampir atakuje, łączy się on w czułym uścisku z ofiarą), który obojgu dostarcza poczucia fizycznej przyjemności.

Udamy się teraz ścieżką interpretacji zaproponowaną przez Rolanda Barthesa i spróbujemy zanalizować jego strukturę mitu w filmie po tytułem „Wywiad z wampirem”. Mamy tu historię młodego człowieka o imieniu Louis, który w dość przykrych okolicznościach związanych ze śmiercią ukochanej żony spotyka wampira Lestata. Ten proponuje mu życie wieczne u swego boku i poprzez ugryzienie oraz napojenie go swoją krwią przemienia w wampira. Po jakimś czasie, Louis spotyka młodą dziewczynę Claudię, którą z kolei on w wampira przemienia i wtedy to Louis z Claudią postanawiają zabić Lestata. Historia ta funkcjonuje tutaj na poziomie pierwszego systemu semiologicznego, zwanym lingwistycznym. Ale żeby zbadać jej głębsze znaczenie, te z poziomu kulturowego, musimy dodać do mitycznego znaczącego (który stanowi lingwistyczny znak – wampiryzm) mityczny znaczony – koncept erotyzmu. W ten sposób otrzymujemy następujący mityczny znak, znaczenie: Louis po śmierci ukochanej żony spotyka mężczyznę, który składa mu propozycję związku erotycznego, całując go i wypełniając jego ciało swoją krwią. Scena przemiany jest dość sugestywna. Związek obu mężczyzn okazuje się jednak być niewolniczą subordynacją tego pierwszego i kiedy Louis spotyka śliczną Claudię, zakochuje się w niej. Oboje postanawiają zabić zazdrosnego Lestata, który jawnie nie toleruje przyjaźni swojego kochanka z młodą dziewczyną. Na poziomie języka jest to opowieść o wampirach, jednak na poziomie kultury – o homoseksualistach. Substytutem zniewolenia wampirycznego jest tutaj niewola seksualna.

Metafora wampiryzmu jako homoseksualizmu jest oczywista, kiedy porównamy niewytłumaczalny strach społeczeństwa przed homoseksualistami do strachu przed wampirami. Przeciętna „normalna” jednostka „obawia się” jednostki homoseksualnej, jako że ta ostatnia stwarza zagrożenie psychologicznej transformacji w każdej hipotetycznej okoliczności. Z pocałunkiem może gej wyssać życiową witalność ofiary. A ten, który raz spróbował miłości homoerotycznej, może już nigdy nie odzyskać swojej osobowości. Będąc więc socjologicznym problemem, homofobia ironicznie jest ukryta tutaj pod płaszczykiem mitu o wampirach.

Inną z możliwych interpretacji mitu wampira może być wampir – narkoman, przedstawiony w filmie po tytułem „Uzależnienie”. W tym przypadku mamy do czynienia z obrazem, który bezpośrednio naprowadza nas na znaczenie bez głębszej analizy: „Kathleen Conklin jest zwykłą studentką filozofii, której rozmyślania kierują się w stronę tajemnicy życia i śmierci. Pewnej nocy, gdy wraca do domu, zostaje napadnięta i pogryziona przez dziwnie wyglądającą i zachowującą się kobietę. Po pewnym czasie, czuje, że zaczyna się z nią dziać coś dziwnego. Staje się wampirem. Potrzebuje krwi, by móc funkcjonować. Ta potrzeba jest niczym uzależnienie od narkotyków i powoduje, że dziewczyna wpada wciąż w nowe kłopoty”.[4]

Kathleen staje się filozoficznym wampirem, tropi i uwodzi wciąż nowe ofiary. Lecz kiedy próbuje przestać, niewyobrażalny głód zmieszany z bólem nachodzi jej ciało i umysł – oczywiste nawiązanie do uzależnienia od narkotyków. Krew staje się tu metaforą narkotyku, a wampir – metaforą narkomana. Jednak znów ściśle związany jest taki stan z przemianą.

Wampiryzm głównie operuje w kategoriach pojęcia ponownego narodzenia, z definicji trzeba umrzeć, aby odrodzić się wampirem. Według psychologa Gustava Carla Junga, natura sama w sobie wymaga śmierci dla narodzin. Louis zatem przechodzi pewną psychologiczną metamorfozę, naturalną przemianę, która ma miejsce w jego umyśle, gdy spotyka Lestata i decyduje się zostać jego kochankiem, pomimo wcześniejszego związku z kobietą. To samo przydarza się Kathleen, ona również przechodzi pewnego rodzaju transformację. W tym wypadku jednak zmiana zachodzi na poziomie fizycznym, jako że związana jest z substancją chemiczną, którą bohaterka wprowadza do organizmu. Wstrzykując narkotyk – tutaj, pamiętajmy, reprezentowany przez krew – oferuje ona organizmowi swojemu syntetyczny środek ujarzmiający ból, doprowadzając do stanu, kiedy organizm sam przestaje produkować naturalne endorfiny. W ten sposób Kathleen nie tylko wciąż pragnie zażywać, lecz wręcz zmuszona jest do tego, jako że bez narkotyku czuje ból i wielki smutek. Według folklorystycznych mitów, wampir funkcjonuje w sposób zbliżony – w momencie przemiany, zostaje on na wieki skazany na uzależnienie. W ten sposób oboje Louis i Kathleen doświadczają zmiany wewnętrznej struktury, stając się żywym mitem wampira w naszej kulturze.

Mit wampira jawi nam się w nieco innym wymiarze niż zwykło się rozumieć go w tradycyjny sposób. Wywodzący się z folklorystycznych opowieści o żywych trupach atakujących biednych ludzi i wysysających z nich krew (życiodajny napój), mit przeszedł naturalną metamorfozę z dosłownej opowieści w metaforę. Ujmując sprawę w kategoriach horroru i terroru, ten pierwszy przeistoczył się w drugi, jako że oba odpowiedzialne są za jakąś przerażającą rzecz, osobę, uczynek lub okoliczność, lecz terror pozostaje wielce racjonalnym strachem przed pewną akceptowalną formą rzeczywistości, podczas gdy horror jest wielce nieracjonalnym strachem przed siłami paranormalnymi. Co więcej, istnieje jeszcze horror realistyczny – paranormalny strach w przebraniu normalności.[5]

Współcześnie powstaje wiele nieprawdziwych opowieści dotyczących pewnych zachowań czy specyficznych postaw człowieka w celu podtrzymania fałszywego mniemania o grupie lub jednostce. „Mity komplikują się proporcjonalnie do wzrostu złożoności struktur społecznych, stanowią ich odbicie”.[6]Poddając interpretacji metaforę mitu wampira funkcjonującego w naszym społeczeństwie jako homoseksualisty lub narkomana, zauważamy, jak nieracjonalny strach przed nieziemskim wampirem zamienia się w ten racjonalny strach przed pewną formą ziemskiej rzeczywistości. „Normalni” ludzie czują się „nieswojo” w obliczu takich socjologicznych problemów, jak homoseksualność czy narkomania.

BIBLIOGRAFIA:

1.     Wywiad z wampirem, reż. Neil Jordan, 1994.

2.      The Addiction/ Uzależnienie, reż. Abel Ferrara, 1995.

3.     Roland Barthes,  Mitologie, Warszawa: Wydawnictwo KR, 2000.

4.     Carl Gustav Jung, „Forms of Rebirth”, The Archetypes of the

     Collective Unconscious, London: Routlege, 1959.

5.     Raymond T. McNally and Radu Florescu, In search of Dracula, a true history of Dracula and Vampire Legends, New York: A Warner Communications Company, 1973.

6.     Rossel Hope Robbins, Encyklopedia Czarów i Demonologii, tłum. Marek Urbański, Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 1998. 7.     Marek Woszczek: „Mitologiczny wpływ wampira”. Albo albo Libido 3/1998, Wydawnictwo Psychologii i Kultury ENETEIA, Warszawa.

        8.     http://pl.wikipedia.org/wiki/Mit

9.     http://www.vivid.pl/film/20350,uzaleznienie++the+addiction.html#szczegoly 

[1] Rossel Hope Robbins, Encyklopedia Czarów i  Demonologii, tłum. Marek Urbański, Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 1998, s. 307.

[2] Marek Woszczek: „Mitologiczny wpływ wampira”. Albo albo Libido 3/1998, Wydawnictwo Psychologii i Kultury ENETEIA, Warszawa.

[3] Roland Barthes,  Mitologie, Warszawa: Wydawnictwo KR, 2000.

[4] http://www.vivid.pl/film/20350,uzaleznienie++the+addiction.html#szczegoly

[5] Raymond T. McNally and Radu Florescu, In search of Dracula, a true history of Dracula and Vampire Legends, New York: A Warner Communications Company, 1973.[6] http://pl.wikipedia.org/wiki/Mit