„DZIADEK” I NIEPODLEGŁOŚĆ

Obecnie żyjąca młodzież nie ma wątpliwości, że dziadkiem jest ojciec mamy, czy też taty. Kilkadziesiąt lat temu - a ściślej rzecz ujmując przed rokiem 1939 - sprawa nie była taka prosta i jednoznaczna. Dlaczego?  Domowi, rodzinni dziadkowie zwykle cieszyli się szacunkiem i miłością wnucząt, ale oprócz nich w świadomości ogółu funkcjonowało pojęcie "Dziadka" utożsamiane po prostu z Józefem Piłsudskim. Powszechnie wiedziano, że - urodzony w Zułowie na Litwie w 1867 roku, a więc już po upadku powstania styczniowego -  był on  - w rodzinnym domu nazywany  "Ziukiem" - człowiekiem, który już pod koniec XIX wieku rozpoczął nieprzejednaną walkę i działalność spiskową przeciw zaborcom; przeżył kilkuletnią zsyłkę syberyjską, na początku naszego wieku formował  siły zbrojne, by po 1918 budować - jako uosobienie "oracza" i "siewcy" -  zręby nowego ładu Niepodległej Polski.
Skąd wzięło się pojęcie "Dziadka" - Piłsudskiego? Sprawę można tłumaczyć niejako w dwojaki sposób. Kiedy na gruncie krakowskim i zakopiańskim na progu naszego stulecia Piłsudski zaczął tworzyć związki strzeleckie, podwaliny przyszłej armii polskiej, masowo garnęli się do niego młodzi, nawet bardzo młodzi ludzie, różnych stanów i profesji oraz  niemal ze wszystkich zaborów;  z Warszawy, Płocka (legendarny Władysław Broniewski), Łodzi, Krakowa, ze Lwowa i innych miast i miejscowości. Także ze Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego: a więc z Cieszyna, Katowic, Sosnowca, Będzina, Łagiszy czy Dąbrowy Górniczej.. Po wybuchu wojny światowej, kiedy to 6 sierpnia 1914 roku "pierwsza kompania kadrowa" z Tadeuszem Kasprzyckim na czele,  z rozkazu Komendanta Pierwszej Brygady Legionów, Józefa Piłsudskiego, wyruszyła z krakowskich Oleandrów w bój przeciw Moskalom, ów komendant miał 47 lat. Jego chłopcy, w "szarych" maciejówkach i w "szarych", prostych mundurach, palący się do walki, często byli po prostu szesnasto- siedemnastoletnimi "gołowąsami". Pewna różnica wieku - około lat trzydziestu - istniała, to prawda;  ale nie była metrykalnie aż tak wielka, aby uprawniała do nazywania go "dziadkiem". Więc,  co?  Wyjaśnienie znajdzie się zapewne wówczas, gdy spróbujemy spojrzeć na rzeczywiste funkcjonowanie znaczenia tego rzeczownika na przełomie dziewiętnastego i dwudziestego wieku. Nie czas i miejsce na wertowanie słowników. Posłużmy się po prostu cytatem pierwszej zwrotki wiersza młodopolskiego poety, zresztą żołnierza legionowego, Jerzego Żuławskiego,  wiersza pod tytułem Do moich synów:

Synkowie moi, poszedłem w bój,
jako wasz dziadek, a ojciec mój,
jak ojca ojciec i ojca dziad,
co z Legionami przemierzył świat,
szukając drogi przez krew i blizny
do naszej wolnej Ojczyzny!

Widać tedy, że znaczenie  tego pojęcia  okazuje się w świetle przytoczonych wersów dość jasne. "Dziadek", to ten członek rodziny, który jest fundamentem tradycji walki narodowo-wyzwoleńczej;  jest otuchą dla całego rodu, ostoją wartości wyższego rzędu, spoiwem duchowym,  mądrością i dzielnością. Dalsza egzegeza nie jest konieczna. To wystarczy.

"Komendant", "Brygadier", "Ziuk" i w jednej osobie "Dziadek" bywał ze swoimi strzelcami wszędzie. Dzielił z nimi niebezpieczeństwa i niewygody, sypiał z nimi w jednej izbie, jadał te same, co oni, potrawy.  Po prostu ich cenił i lubił. Nic dziwnego, że ci szukali każdej okazji, aby mu okazać szacunek i zwyczajną miłość. Nazywając go "Dziadkiem" starali się akcentować ideowe pokrewieństwo z nim jako uosobieniem ofiarnej walki o wolną Polskę, o którą przez dziesięciolecia modlili się swoją poezją wielcy romantycy: Mickiewicz, Słowacki, Krasiński, a później już Żeromski czy Stanisław Wyspiański.

Dlatego też 19 marca każdego roku szły ku Piłsudskiemu najcieplejsze myśli jego żołnierzy, wszystkich polskich patriotów, starych i młodych, zwłaszcza jednak dzieci, które nad wyraz autentycznie uwielbiał i które rozumiał.

W tych okolicznościach w czasie wojny, w okopach, na postoju, w czasie marszu, rodziły się wiersze i teksty piosenek o ulubionym wodzu, co "jedzie, jedzie na Kasztance" w "szarym" stroju, ale ma "serce ze złota". W wierszu Kreczmara Na warcie (1919) czytamy:

- Więc nie w wstęg generalskich purpurze,
Nie w insygniach złotych dygnitarzy,
Jenoś w szarym żołnierskim mundurze.

W tym tonie wypowiadał się Orłowski pisząc w wierszu Wielki dzień Sejmu (1919):

Nie w orderach błyszczących, w purpurze,
Ni kołnierza nie stroi mu złoto –
Stanął w szarym, bez ozdób, mundurze
Ze szlachetną swej duszy prostotą (…)

Za sprawą wybitnych poetów, a i zwykłych amatorów,  powstawały "powinszowania w dniu imienin". Po skończonych działaniach wojennych, w Niepodległej Polsce, na imieniny Józefa,  do Belwederu i Sulejówka spontanicznie płynęła prawdziwa rzeka szczerych życzeń, w tym życzeń mających kształt poetycki. Także po 1935 roku, a więc po zgonie Pierwszego Marszałka, co roku 19 marca pod jego portretem składano kwiaty, urządzano uroczystości, recytowano wiersze.

Drogi narodu polskiego do Niepodległej symbolizowane były nazwiskami zasłużonych ludzi pochodzących z najrozmaitszych obozów politycznych. Ignacy Daszyński, Wincenty Witos, Roman Dmowski, Ignacy Paderewski, Wojciech Korfanty - to wspaniałe postacie. Pośród nich nazwisko Józefa Piłsudskiego świeci  szczególnym blaskiem; jest to postać odznaczająca się charyzmą, a on sam jest dla nas bezustannie opromieniony prawdziwą legendą...

Piłsudski stał się symbolem i synonimem Niepodległości. Internowany przez Niemców w lipcu 1917 roku więziony był w twierdzy w Magdeburgu. Nie chciał bowiem złożyć przysięgi na wierność wobec państw centralnych. Przez ponad rok żył w osamotnieniu i z dala od Ojczyzny. Z czasem więzienną niedolę dzielił z nim jego najbliższy współpracownik w działalności niepodległościowej, Kazimierz Sosnkowski. Więziony przez Niemców Piłsudski w świadomości swoich rodaków stawał się z dnia na dzień w coraz większym stopniu uosobieniem romantycznych bohaterów, którzy poświęcali życie za Ojczyznę. Wielu czytelnikom dramatów Mickiewicza jawił się po prostu jako uosobienie Konrada osadzonego w celi klasztoru  Ojców Bazylianów w Wilnie, zamienionego na więzienie stanu, a także przejmujących utworów  Słowackiego. Artur Oppman pisał w wierszu W X-tą rocznicę wyzwolenia Wilna:

Ożył każdy kąt Wilna i ulic załomek,
Rozbrzmiewa przebudzony Mickiewicza domek,
Tworzoną w jego ścianach pieśnią narodową;
Z bram uniwersyteckich sypie się na nowo
Młodzież, w której, jak wulkan promienieje dusza,
Obok Zana, Czeczota, blada twarz Juliusza (…)

 W końcu 1918 roku, gdy zaborcze imperia zaczęły się rozpadać w wirach wojny światowej, Józef Piłsudski został zwolniony. Zjawił się w Warszawie wieczorem 10 listopada zmęczony i wyczerpany. Następnego dnia powołany został na urząd Tymczasowego Naczelnika Państwa Polskiego, później na Naczelnika. W wielu utworach literackich pisano o nim jako o uosobieniu innego Naczelnika - legendarnego bohatera narodowego spod Racławic, Tadeusza Kościuszki. Zaangażowany w tworzenie spokojnego ładu młodej Rzeczypospolitej przedstawiany był przez literaturę jako oracz i siewca, niekiedy jako Herakles, który czyści Augiaszowe stajnie z nieczystości. Tadeusz  Łopalewski w wierszu Piłsudski tak pisał:

W belwederskim ogrodzie wiatr wonny szeleści,
Mgła opada, jak welon z świętego oblicza,
Z tych oczu już wyzbytych i łez i boleści,
Którego go urzekła Pani tajemnicza.
Więc w kuźniach dzwonią młoty, pług zagony orze,
W przędzalniach przędą płótno błyskawiczne krosna.
Pan Marszałek swe okna na Polskę otworzył,
Uśmiecha się do dzieci i mówi: „Już wiosna”…

 W latach  dwudziestych XX wieku  dzień 11 listopada został uznany dniem Święta Niepodległości. W okresie wojny i okupacji oraz przez wiele lat powojennych listopadowe święto narodowe skryło się w domach i duszach Polaków, by ostatnio ponownie stać się świętem oficjalnym...
W 2007 roku mamy szczególne powody, aby przypominać nazwisko legendarnego Polaka. Otóż 5 grudnia mija 140 rocznica Jego urodzin. To wielka data. Dumny Polak, który oddał całe życie Polsce, miał prawo w testamencie życzyć sobie, aby na jego grobie wyryto ulubiony przezeń cytat z pism tak bardzo uwielbianego Juliusza Słowackiego:

Kto mogąc wybrać, wybrał zamiast domu –
Gniazdo na skałach orła…  niechaj umie
Spać – gdy źrenice czerwone od gromu,
I słychać… jęk szatanów w sosen szumie…
Tak żyłem. (…)
Rzeczywiście. Tak żył wielki Polak: Komendant,  Brygadier, Dziadek, Naczelnik Państwa; Marszałek Józef Piłsudski…   

                                     WŁODZIMIERZ WÓJCIK