Recenzja książki: Saturn. Czarne obrazy z życia mężczyzn z rodziny Goya

Recenzuje: szczepanik

Nieudany Jowisz

W ciągu kilku lat można było przyzwyczaić się do tego, że Jacek Dehnel nie tylko w sposób zupełnie nieszablonowy wdarł się na literacki rynek, robiąc w nim zamieszanie, ale też że istnieje na nim dość mocno, potwierdzając swoją obecność regularną prezentacją oryginalnych książek. W tym roku do rąk tak fanów, jak i antyfanów tego nietuzinkowego twórcy trafiła kolejna powieść – "Saturn. Czarne obrazy z życia mężczyzn rodziny Goya". Po wykorzystaniu kontekstów literackich i fotograficznych w swoich poprzednich utworach przyszedł czas na skonfrontowanie prozy z malarstwem.

Dehnel czerpie inspirację z życiorysu hiszpańskiego malarza, odtwarzając jego historię poprzez ujęcie jej w ramy literatury. Punktem wyjścia, scalającycm wszystkie wątki, jest cykl Czarnych Obrazów, fresków będących jednymi z najbardziej interesujących prac Goi. Właśnie – czy na pewno Goi? Pod znakiem zapytania stoi autorstwo tych niepokojących scen, które powstały na ścianach Quinta del Sodro. Dehnel przyjmuje jakoby Javier, syn wielkiego artysty, był ich twórcą, pisząc o tym w niezwykle poruszający sposób. Opowieść rozłożona została na trzy kwestie: Francisco, Javiera i Mariano – ojca, syna i wnuka. Czwartą część, będącą ich uzupełnieniem, stanowią ekfrazy. Przybliżają one czytelnikowi cykl, doskonale odtwarzając wyzierający z nich niepokój, ból i brzydotę ludzkiego istnienia.

"Saturn" zasługuje na uwagę nie tylko jednak ze względu na korespondencję z malarstwem. "Czarne obrazy z życia mężczyzn Goya" to przede wszystkim historia człowieka mającego – na nieszczęście – nie zwykłego, ale znanego i uwielbianego ojca. Mit o Saturnie pożerającym swoje dzieci został w książce Dehnela przetworzony. Jowisz, którego matka uchroniła przed śmiercią w paszczy ojca i który strącił swego rodziciela z tronu, nie ma w książce Denhela nic z boga. Jedyne dziecko Francisca, które przeżyło, okazało się istotą nieprzystosowaną do życia w najmniejszym nawet stopniu. Nie został wprawdzie zniszczony fizycznie, a nieco subtelniej, bo emocjonalnie. Javier – gdyby zadziałało prawo doboru naturalnego – szybko zniknąłby z tego świata, niespecjalnie wzbudzając tym faktem czyjekolwiek zainteresowanie. Jego cierpkie wypowiedzi pokazują jak brutalnie został stłamszony przez geniusz rodziciela i jak brak chęci do działania wyssał z mlekiem matki. Tragedię tę całkowicie zasłonił jednak rozmach, z jakim żył Francisco Goya.

Co jest najważniejsze w tej odsłonie prozy Dehnela? Przede wszystkim wykorzystanie materiału historycznego i biograficznego przekute na literaturę. "Saturn" to na pierwszym miejscu świetna proza, na drugim dopiero popis erudycji. Pisarz po raz kolejny eksperymentuje z formą, nie godząc się na jej nijakość, sprawność natomiast, z jaką posługuje się materią językową, nie pierwszy raz zachwyca. Niewiele byłoby chyba przesady w stwierdzeniu, że Dehnel za pomocą słów potrafi przedstawić wszystko, a jeśli czegoś nie przedstawia, to nie dlatego, że nie umie, ale dlatego, że nie chce. Innowacyjność wydaje się dla niego celem samym w sobie, biegnącym równolegle do przedstawianej treści. A zatem – kreatywność nade wszystko? Wydaje się, że tak. I oby się to szybko nie zmieniło.

Dehnel mierzy wysoko. Nie godzi się na półśrodki po to, aby zadowolić jak największe grono czytelników. Wymaga od odbiorcy uwagi, ale nade wszystko – wrażliwości i znajomości kontekstu. Po raz kolejny do czynienia mamy z utworem dopracowanym perfekcyjnie pod każdym względem. Czy jednak wobec "Saturna" nie można kierować żadnych zarzutów? Ależ można. Brak dialogów, a co za tym idzie – brak dynamiki oraz nieustanne powracanie do jednego tematu, czyli do obrzydliwych zachowań Goi, utrudniają lekturę. Monotonia osiąga kulminację mniej więcej w połowie lektury. I ten punkt zniechęcić może niejednego, nie tylko zwolenników wartko prowadzonych akcji. Przetrwanie tej chwili działać będzie jednak wyłącznie na korzyść czytelnika. Bo "Saturn" to piękna, choć smutna, opowieść.

Anna Szczepanek