Recenzja książki: Z czego śmieją się mądrzy ludzie. Mała filozofia humoru
Recenzuje: mrowka
Kiedy śledzi się naukowe opracowania nietrudno zauważyć, że z dzieł badaczy został wyklęty śmiech. Nie tylko uczone rozprawy wymagają stosowania odpowiedniego – poważnego – stylu, ale też śmiech jako temat najczęściej nie ma wstępu do tych prac. Podobnie jak satyrycy usuwani są w cień, poza nurt „właściwej” literatury, autorzy analiz utworów satyrycznych budzą niechęć „poważnych” kolegów. Pokutuje ciągle przeświadczenie, że próby opisywania dowcipów zabijają komizm, nie przynoszą też chwały interpretatorom – bo komu potrzebny śmiech? Publikacja Manfreda Geiera „Z czego śmieją się mądrzy ludzie” to próba rehabilitacji śmiechu i jednocześnie niemiecka odpowiedź na angielskie badania humorologiczne.
Książka ma podtytuł „Mała filozofia humoru” i jest przekrojowym spojrzeniem na znaczenie i rolę śmiechu w koncepcjach filozoficznych największych myślicieli. Pytanie postawione w tytule ma raczej nieco komercyjny wymiar, nie stanowi bowiem książka zbioru anegdot i dowcipów – choć kilka ulubionych żartów paru filozofów zostało tu umieszczonych. Manfred Geier tworzy bardzo przydatny dla badaczy humoru przegląd odczytań komizmu, kompendium wiedzy o śmiechu w filozofii. Sygnalizuje co i dla kogo stanowiło najistotniejszy element humoru jak zmieniały się komentarze i interpretacje żartów. Wskazuje, na co zwrócić uwagę w samodzielnych filozoficznych poszukiwaniach – jest więc przewodnikiem dla badaczy humoru. Opowieść zaczyna się od wytłumaczenia, dlaczego śmiech jest dziś „źle obecny” w filozofii i w myśli naukowej. Za taki stan rzeczy wini Geier Platona, który wygonił dowcip z refleksji metafizycznej. Demokryt z Abdery uznał śmiech za wyraz filozoficznej suwerenności, Erazm z Rotterdamu podkreślał to, co zabawne, co daje radosną lekkość, Juwenalis zaś skupiał się raczej na tym, co haniebne.
Pojawia się postać Diogenesa z Synopy, naśmiewającego się z wielkich, zuchwalca, grubianina. Poza nim zajmuje się Geier Anthonym Ashley’em Cooperem, Kantem, Richterem, Kierkegaardem, Bergsonem, Spencerem i Freudem. Gdzieś w tle powraca Hutcheson, Schopenhauer czy Lessing. Poza wyłuskiwaniem z filozoficznych dzień tematu komizmu, a z życiorysów filozofów – anegdot i charakterystycznych postaw wobec humoru, przynosi ksiązka Geiera zestawienie mechanizmów wywoływania śmiechu. Kto uważał, że śmiech i dowcipkowanie to oznaka wyższości, kiedy pojawiło się rozróżnienie między śmiechem a ośmieszaniem, skąd wzięła się nowoczesna filozofia humoru.
I kolejne zagadnienia – śmiech jako wyraz odwróconej wzniosłości lub przejaw istnienia rozbieżności w postrzeganiu, znaczenie komizmu według Bergsona, uwalnianie energii wyzwalające śmiech, dowcip w snach i podświadomości w pracach Freuda.
Przedostatni rozdział dotyczy budowania żartów za pomocą środków językowych – nie są to jednak opracowania w rodzaju „Polskiego dowcipu językowego” Buttler, a raczej próby wskazania jak za pomocą niejasności i niedopowiedzeń wywołać śmiech. Całość kończy „komedia”, imitacja sztuki dramatycznej stworzonej z cytatów filozofów, pojawia się więc i praktyczny aspekt zagadnienia śmiechu. Manfred Geier śledzi równolegle dwie tradycje, dwa sposoby rozwijania się humoru – gałąź platońska to wyrzucenie śmiechu poza nawias zainteresowań filozofii i nauki, druga – „demokrycka” – to filozofia karnawału, utożsamiająca śmiech z cielesnym dołem. U źródeł filozofii humoru śmiech zawsze był kojarzony z nizinami, z „gorszością”. Dopiero w XVIII wieku nastąpiła zmiana – trudno jednak nadrobić kilkanaście stuleci tendencyjnego traktowania humoru. Minie jeszcze sporo czasu, zanim śmiech stanie się dla badaczy istotny.
Manfred Geier, obok prezentowania postaw filozofów wobec komizmu, śmiechu i humoru, stara się też spojrzeć na zagadnienie z szerszej perspektywy: pokazuje jak zachowywali się tytułowi „mądrzy ludzie”, jak wcielali w życie wyznawane poglądy. Mamy tu więc kilka streszczonych życiorysów, kilka charakterystyk i przywoływanych życiowych doświadczeń. Wszystko dla zilustrowania nie tylko samych poglądów, ale i źródeł ich pochodzenia. Geier podjął temat niełatwy, a przedstawił go w interesującej czytelników formie. Tekst nie przytłacza naukowością czy nadmiarem filozoficznych interpretacji, jest raczej zbiorem faktów i opinii. Lekki styl narracji pozwala łatwiej przyswoić sobie wiadomości przedstawione w tomie i budzi zaciekawienie odbiorców. Przystępna forma i nietypowy temat – to główne atuty tej pozycji wydawniczej. Gdzie w filozofii jest miejsce na śmiech – to dobry punkt wyjścia dla wszystkich tych, którzy chcą poznać istotę humoru.
