Recenzja książki: Wstyd

Recenzuje: Justyna Gul

Po co nam wstyd?

Wszyscy posiadamy zdolności emocjonalne, bowiem leżą one w naturze ludzkiej. Niekiedy jednak nie są one odpowiednio ukształtowane, zaś obecne czasy – szybkie tempo życia, pogłębiająca się społeczna izolacja – nie sprzyjają pracy nad rozwojem tych emocji. Ich niedostatek oraz konsekwencje, które pociąga za sobą ten stan, leżą w kręgu zainteresowania socjologii. Początków socjologii emocji jako dyscypliny naukowej można upatrywać w latach siedemdziesiątych, dziś zaś może się ona pochwalić już sporymi sukcesami.

Wśród zagadnień związanych z emocjami na pierwszy plan wysuwa się wstyd, który – na tle innych emocji  – wydaje się niezwykle złożony. Uczucie wstydu jest przykre i pociąga za sobą szereg negatywnych stanów i działań. Manifestuje się ono zarówno w zachowaniach behawioralnych, jak i w silnym skupieniu na sobie. Próby znalezienia powiązań pomiędzy wstydem a normami porządku społecznego oraz ukazania roli wstydu dla podtrzymania porządków interakcyjnych podjęła się Elżbieta Czykwin w kolejnej swej monografii.

Książka Wstyd, opublikowana nakładem Oficyny Wydawniczej IMPULS to swego rodzaju kompendium wiedzy na temat wstydu, jego postrzegania na przestrzeni dziejów, różnych jego aspektów, a także przykładów zarówno literackich bohaterów, jak i postaci sprawujących władzę za pomocą przemocy, tj. Adolfa Hitlera i Alberta Speera. Opracowanie stanowi doskonały punkt wyjścia do własnych badań, a także impuls do refleksji nie tylko nad wstydem, ale i nad szerzej pojętymi emocjami.

Książka składa się z pięciu części. W pierwszej autorka prezentuje koncepcje powiązane z emocjami i wstydem, przywołując sylwetki prekursorów problematyki myśli społecznej, omawiając pierwsze socjologiczne koncepcje emocji oraz prezentując stanowisko kontroli społecznej w kontekście wstydu.

Część drugą stanowi prezentacja ujęcia wstydu oraz teorii emocji, zapoczątkowanej i rozwijanej przez Thomasa J. Scheffa. Wstyd został ukazany w jej kontekście jako szczególny łącznik pomiędzy porządkiem społecznym a jednostką, pomiędzy kulturą a Ja, pomiędzy strukturą społeczną a refleksyjnie i twórczo działającym aktorem. Autorka porusza zagadnienia związane z dążeniem do wchodzenia w relacje, upatrując w tym motywacji zarówno pojedynczego człowieka, jak i całych społeczeństw. Pisze o dumie i wstydzie jako o strażnikach więzi międzyludzkich, a także o innych emocjach, często towarzyszących wstydowi, jak na przykład o strachu i spirali wstydu-gniewu.

Część trzecia opracowania ukazuje wstyd i jego przejawy na podstawie konkretnych przykładów. Za pomocą funkcjonujących teorii naukowych autorka próbuje tłumaczyć, dlaczego Niemcy nie znali pojęcia wstydu oraz jakie techniki, niejako „zawieszające” znaczenie norm kulturowych, leżały u podstaw zachęcania do przemocy. Jak sama Czykwin przyznaje, ta część książki stanowi próbę wyjaśnienia możliwych przyczyn stojących u podstaw aktywnego zaangażowania całego społeczeństwa w proces eksterminacji „podludzi”.

Mechanizmy wstydu zostały zilustrowane za pomocą przykładów biograficznych i literackich. Przyjrzymy się zatem osobie Hitlera oraz tajemnicy jego dojścia do władzy (być może był to właśnie tłumiony wstyd) i uzyskania społecznego przyzwolenia na jego bestialskie metody. Odwołując się do opartej na dumie i represjonującej wstyd wartości wspólnoty narodowej, Hitlerowi udało się przejąć władzę w państwie, zaś znajomość tych mechanizmów jest szczególnie istotna w kontekście przyszłości całych narodów i ewentualnego poszukiwania analogii w postępowaniu przywódców politycznych. Autorka przywołuje również postać Alberta Speera, na przykładzie którego objaśnia reguły i wzory opisane wcześniej w modelu angażującym społeczne i intrapsychiczne konsekwencje wstydu. Za literacki model wstydu posłużył z kolei Werter z powieści Johana Wolfganga Goethego oraz bohaterowie powieści Tołstoja. W tej części książki autorka przygląda się ponadto powszechnie stosowanym praktykom chrześcijańskim w kontekście wstydu.

Część czwarta książki podkreśla znaczenie więzi społecznej, czyli jednej z kluczowych kategorii w socjologii. Czykwin poświęca nieco uwagi charakterystyce odmiennych więzi, w zależności od etapu rozwoju społeczeństwa, a także wskazuje na wpływ nierówności ekonomicznych na tendencję o solidarności. Ostatnia, piąta część, stanowi podsumowanie wcześniej przedstawionych ujęć wstydu, jako mechanizmu leżącego u podstaw funkcjonowania ludzi jako istot społecznych. Autorka prezentuje wybrane pedagogiczne aspekty wstydu, poruszając m.in. sporny temat kar szkolnych oraz przemocy w szkole i przeciwdziałaniem temu zjawisku.

Wstyd Elżbiety Czykwin jest chyba jedyną publikacją, w której zaprezentowane zostało socjologiczne ujęcie wstydu, mechanizmy jego powstawania oraz możliwe, niekiedy tragiczne, skutki. Zakres poruszonych zagadnień pokazuje ogrom pracy włożonej w przygotowanie publikacji oraz świadczy o kompleksowym podejściu do tematu. Mimo, iż książka nie należy do łatwych w odbiorze, jest wartościową pozycją nie tylko dla socjologów i studentów tego kierunku, ale także dla badaczy literatury, historyków czy pedagogów.