Recenzja książki: Szpiedzy. Tajna armia Hitlera

Recenzuje: Damian Kopeć

Niemieckie służby wywiadowcze w czasie II wojny światowej

Wydana przez oficynę RM w serii Sekrety historii książka Szpiedzy. Tajna armia Hitlera Christera Jörgensena to pozycja ciekawa, napisana z pasją i bogato udokumentowana, zwłaszcza fotograficznie. To świetne wprowadzenie w tematykę niemieckich i nazistowskich służb specjalnych, w świat wywiadu Trzeciej Rzeszy, jego organizacji i współpracowników. Rzecz skierowana przede wszystkim do przeciętnego czytelnika, omawiająca całość zagadnienia bez nadmiernego wnikania w szczegóły, z dużym naciskiem na ciekawostki i omówienie roli znaczących postaci.

Co decyduje o wyniku działań wojennych? Żołnierze, dowódcy, uzbrojenie, potencjał militarny, wyszkolenie, motywacja - to wszystko prawda, ale najcenniejsza jest wiedza o tym, co, jak i kiedy zamierza zrobić wróg. I tu swoje znaczenie ujawnia wywiad, zdobywający informacje różnymi metodami. Może to być agentura, analiza ogólnodostępnej prasy, podsłuch, loty zwiadowcze. Szpiedzy, zwłaszcza ci dobrze zmotywowani, okazują się zawsze niezwykle przydatni. Pozwalają lepiej poznać siły wroga, jego zamiary, mocne i słabe strony. Mogą wykradać tajemnice, szerzyć dezinformację, wpływać na nastroje w społeczństwie wroga i własnym. Działania wywiadowcze są w pełni warte pieniędzy, jakie się w nie inwestuje. I to pomimo błędów, pomyłek i nieudanych działań, które zdarzają się nawet najlepszym. Po lekturze książki Szpiedzy. Tajna armia Hitlera uzmysławiamy sobie jedno - o ile szybciej zakończyłaby się ta okrutna wojna, gdyby nie szpiedzy i ich działania.

Jörgensen stwierdza:
Mimo rozpowszechnianych opinii o germańskiej skuteczności i bezwzględności, wywiad Trzeciej Rzeszy przypominał źle dowodzony, przeciekąjący z każdej strony, stary okręt. Był pełen zdrajców, informatorów i podwójnych agentów, którzy z chęcią działali na szkodę znienawidzonego reżimu.

W takim razie mieliśmy naprawdę wielkie szczęście, że ten okręt od początku tonął. Ile lat i ofiar zajęłoby bowiem zatopienie świetnie zarządzanego, nowoczesnego niemieckiego okrętu?

Służby wywiadowcze Trzeciej Rzeszy są słabo znane, mimo upływu tylu lat od zakończenia wojny. Otacza je mgła legend i niejasności, informacji prawdziwych, wymieszanych z dezinformacją. Do wszystkich zainteresowanych uporządkowaniem posiadanej wiedzy na ten temat skierowana jest właśnie ta książka. Jej autor stara się w sposób nieskomplikowany, popularyzatorski omówić strukturę, osiągnięcia, porażki, rolę służb nazistowskich Niemiec w czasie ostatniej wojny. W szczególności pragnie pokazać rolę Abwehry, wywiadu wojskowego. Styl książki jest dobrze dostosowany do czytelnika. Nie jest to sucha opowieść, raczej barwny obraz, wzbogacony o liczne mniej lub bardziej znane ciekawostki i fakty. Pokazujący ludzi, ich ambicje i osobowości, wskazujący na jednostki jako siłę napędową służb specjalnych.

Książka Szpiedzy. Tajna armia Hitlera przedstawia historię wszystkich zdrad, spisków, działań na dwa fronty, przypadków tchórzostwa i zaprzedania się jednych, ale także przykłady niezwykłego heroizmu, inteligencji, sprytu i zimnej krwi innych. (...) Oto ich historia. Historia siatki nazistowskich szpiegów i agentów Adolfa Hitlera, którzy działali na całym świecie oraz szerzyli terror i postrach w całej Europie.

Książka Christera Jörgensena ma zrozumiałą, przejrzystą strukturę. Kolejne rozdziały to konkretne bloki tematyczne z jednoczesnym, oczywiście w miarę możliwości, zachowaniem chronologii wydarzeń. Osoba zainteresowana konkretnym zagadnieniem, na przykład operacjami specjalnymi, może od razu przejść do wybranego rozdziału. Lektura rozdziałów po kolei daje wyobrażenie, jak powstawał wywiad niemiecki, jak sobie radził w czasie wojny, co było jego siłą, a co - słabością.

Autor rozpoczyna od opisu początków niemieckiego wywiadu na tle wydarzeń w ówczesnej Europie. Przy okazji dowiadujemy się co nieco o działaniach wywiadowczych innych państw, na przykład Rosji, Wielkiej Brytanii, a nawet Polski. Szerokie tło pozwala lepiej zrozumieć genezę i historię służb wywiadowczych Niemiec. Później poruszane są takie tematy, jak przygotowania do wojny, udział służb wywiadowczych w czasie walk na różnych frontach, operacje specjalne, siatka agentów na świecie, walka wewnętrzna pomiędzy różnymi niemieckimi służbami i jej negatywne skutki.

Pewien niedosyt pozostawiają sprawy nietypowe, mało znane, a kwitowane czasami tylko paroma intrygującymi zdaniami. Za przykład niech posłuży temat współpracy osób pochodzenia żydowskiego z wywiadem nazistowskim czy wspomniane przez Jörgensena pójście części niemieckich komunistów na współpracę z partią narodowosocjalistyczną.

Jednak część komunistów postanowiła odejść od marksistowskiej wersji socjalizmu na rzecz hitlerowskiego narodowego socjalizmu. Po 1933 roku w szeregach nazistów znalazło się wielu dawnych członków Związku Bojowego Czerwonego Frontu  (Roter FrontKampferbund, RFB) i KPD. Póki byli dostatecznie lojalni, póty nie pytano o ich przeszłość.

Poruszony zostaje w książce temat tajnej współpracy Hitlera i Stalina przed 1941 rokiem, temat fascynacji szefów nazistowskich służb specjalnych rozwiązaniami radzieckimi (NKWD, Gułag). Intrygujące są dość nieliczne wątki polskie, pochlebna ocena działań przedwojennego polskiego wywiadu i ludzi takich, jak major Jan Żychoń czy Jerzy Sosnowski.

Wady? Oczywiście istnieją, choć nie są zbyt rażące. Niektóre sformułowania wydają się nieco na wyrost, pewne tezy wydają się raczej pobożnym życzeniem autora niż należycie udokumentowanym faktem. Do takich spraw należy antynazistowska postawa Canarisa i wielu jego podwładnych. Autor stara się ją udowadniać w każdy możliwy sposób. „Wybiela” nie tylko Abwehrę, ale również konserwatywny Wehrmacht, przeciwstawiając je SD, Gestapo i SS. Do niektórych spraw podchodzi trochę zbyt lekko, np. schwytani przez Niemców agenci są poddani wnikliwym przesłuchaniom. Cóż, kiedy szczegóły owych „wnikliwych” sesji, podczas których większość wyjawiała wszelkie znane im tajemnice, nie są ujawniane. Znając metody Gestapo, można się domyślać, jak wyglądały owe przesłuchania, kończące się na ogół wyrokami śmierci lub wysłaniem do obozu koncentracyjnego.

Zwraca uwagę podejście do dwóch postaci, usprawiedliwianego Canarisa i najbardziej demonicznej osobowości w kierownictwie Partii Narodowosocjalistycznej - Reinharda Heydricha, szefa SD, początkowo protegowanego admirała. Heydrich jest ukazywany jako osoba bezwzględna, ale nie kierująca się wcale ideologią nazistowską. Jako pragmatyczny cynik.

Heydrich nigdy nie był fanatycznym nazistą. Był kimś znacznie gorszym: amoralnym, ambitnym karierowiczem, gotowym sięgnąć po wszystkie metody i środki oraz dopuścić się dowolnej zbrodni, aby osiągnąć swój cel. (...) Heydrich, który nie był rasistą ani nazistą, nie tracił czasu na bezsensowne działania wynikające z ideologii i rasizmu, jeśli stały mu na przeszkodzie do uzyskania pożądanych rezultatów - rezultatów, które przyczyniały się do rozwoju jego kariery.

Heydrich potrafił skutecznie, niekoniecznie terrorem, wpływać na ludzi. Dla niego liczył się cel, a nie metody. Potrafił uzyskać nawet pewną formę mniej czy bardziej niechętnej współpracy od Czechów: W Londynie czeski rząd emigracyjny postanowił, że należy zabić Heydricha, zanim zmieni cały naród w kolaborantów.

Seria Sekrety historii wydawnictwa RM powoli się rozrasta. Skierowana jest do osób interesujących się historią - tą może mniej znaną, ale fascynującą. Pokazuje wojnę, jaka toczyła się nie tylko na polach bitew (Dywizjon 303. Walka i codzienność), ale również na zapleczu (Inżynierowie. Tajna armia Hitlera) czy w wolnych oraz okupowanych krajach (Szpiedzy. Tajna armia Hitlera). Także te szczególne wycinki wojny, które miały duży wpływ na morale żołnierzy, a nie są jakoś specjalnie uwypuklane w opracowaniach naukowych czy popularnonaukowych (Snajperzy drugiej wojny światowej). Cechą tych książek jest lekki styl, połączenie ogólnego spojrzenia z licznymi ciekawostkami, zdjęciami. Takie pozycje mogą być zachętą do dalszej lektury, do drążenia tematu. Również w ten sposób możemy odczytywać ich rolę.