Recenzja książki: Przedwojenna żydowska Warszawa. Najpiekniejsze fotografie

Recenzuje: Damian Kopeć

Krótka historia Żydów w Warszawie

Album Przedwojenna żydowska Warszawa. Najpiękniejsze fotografie nosi podtytuł Prewar Jewish Warsaw in Historic Photographs. Jest bowiem wydawnictwem dwujęzycznym, polsko-angielskim. Książka składa się z dwóch części: wstępu, czyli krótkiej historii obecności Żydów na terenie Warszawy, oraz zdjęć pogrupowanych w kategorie tematyczne i opatrzonych krótkim komentarzem.

Autor publikacji, Jarosław Zieliński, stara się ukazać klimat przedwojennej Warszawy, przede wszystkim jej północno-zachodniej dzielnicy, zamieszkałej głównie przez Żydów. Odrębna kultura, religia, język, mentalność i obyczajowość były tam bardzo wyraźnie widoczne. Dzielnica nalewkowska ogniskowała w sobie wszystko to, co związane było z życiem środowisk żydowskich w dużym polskim mieście. Także problemy ówczesnego świata, sąsiadujące ze sobą i silnie kontrastujące skrajną nędzę i wielkie bogactwo, znaczące nierówności społeczne. Losy miasta i ludzi znajdowały odbicie w wyglądzie zabudowy dzielnicy nalewkowskiej. Na zdjęciach zamieszczonych w  albumie oglądamy głównie architekturę, ulice, kamienice. Zdjęć ludzi jest mniej, choć to właśnie one mają charakter najbardziej emocjonalny.

Wstęp i opisy towarzyszące fotografiom oraz reprodukcjom pocztówek próbują omówić szerzej to, co widzimy, spoglądając na karty książki. Próbują wskrzesić klimat tamtych, dawno minionych lat. Fotografie - chwile zatrzymane w kadrze - zastygłe w bezruchu, pozbawione barw, bezdźwięczne i bezwonne nie mówią jednakże wszystkiego. Potrzebna jest wyobraźnia, którą próbują pobudzić słowa wspierające obraz.

Dla kogoś, kto fascynuje się historią Warszawy, jej architekturą, przemianami kulturowymi, album może być wartościową pozycją. Dla tych, którzy Warszawy współczesnej i przedwojennej nie znają, nazwy ulic i miejsc będą brzmieć obco. Tym czytelnikom pozostaje przede wszystkim oglądanie poszczególnych fotografii, milczących świadków historii.

Lekki niepokój może budzić mocne sformułowanie zawarte w polskim tytule albumu: najpiękniejsze fotografie. Obiektywna ocena wartości, zwłaszcza artystycznych czy estetycznych zdjęć nie jest w pełni możliwa. Podejrzewam, że chodzi tu prawdopodobnie o najpiękniejsze fotografie w ocenie autora wyboru.

Niektórych czytelników mogą zaniepokoić kategoryczne komentarze pojawiające się w publikacji, a dotyczące spraw trudnych, takich jak antysemityzm przypisywany władzom II RP i większości obywateli czy nietolerancja. Są one bowiem zasadniczo ocenami, przy których poznajemy tylko jeden punkt widzenia. Autor wymienia niektóre prawdopodobne przyczyny negatywnych postaw wobec Żydów (np. ostentacyjne bogactwo niektórych, zajmowanie wysokich stanowisk), inne, jak np. problem ogólnie słabej asymilacji środowiska żydowskiego z innymi mieszkańcami (asymilacja miała miejsce głównie wśród elit, ludzi wykształconych), zauważa, choć nie komentuje.

Lektura książki jest pouczająca. Można poznać sporo ciekawostek z życia przedwojennej warszawskiej społeczności żydowskiej. Można lepiej zrozumieć pewne obyczaje, jak np. ten, że religijny Żyd musiał mieszkać ze względu na przepisy bardzo blisko świątyni, bożnicy - mógł bowiem w dzień świąteczny wykonać mocno ograniczoną liczbę kroków. Autor pokazuje blaski i cienie życia wybranej społeczności, zauważając negatywne zjawiska charakterystyczne dla przedwojennego dużego miasta, które dotykały również dzielnicę żydowską - takie jak przestępczość zorganizowana czy wyraźne rozwarstwienie społeczeństwa.

Elegancko wydany album Przedwojenna żydowska Warszawa to szansa na chwilowy, dla niektórych zapewne nostalgiczny, powrót do świata, którego już nie ma.