Recenzja książki: Losy dobrego żołnierza Szwejka czasu wojny światowej

Recenzuje: Milwaukee Meg

Klasyka literatury ma różnorodne oblicza: niekiedy wzrusza, często pobudza do myślenia, czasem "jak nie zachwyca, jak zachwyca!"; są jednak takie książki, które trafiły do annałów i złotymi zgłoskami zapisały się na listach najwspanialszych dzieł z jednego prostego powodu: świetnie się czytają. I do takiej grupy należy niewątpliwie najbardziej znany przejaw twórczości czeskiego pisarza i satyryka, Jaroslava Haška, czyli „Losy dobrego żołnierza Szwejka czasu wojny światowej”, do której można dorabiać wszelakie ideologie, zastanawiać się ciężko, co autor miał na myśli i odstraszać przeciętnych zjadaczy słowa pisanego filozoficznymi interpretacjami, ale która i tak pozostanie po prostu przezabawną, ciętą satyrą, której nie sposób nie znać, choćby z opowieści czy filmów.

Kiedy w Sarajewie ginie arcyksiążę Franciszek Ferdynand i rozpoczyna się I wojna światowa, pokątny handlarz psów z Pragi, Józef Szwejk, powraca do wojska by jak najlepiej służyć cesarzowi panu i mężnie oddać za niego życie… a przy okazji w armii jest ciekawiej niż w cywilu. I dobry żołnierz Szwejk, z coraz to nowymi opowieściami na ustach, ciekawymi (jeśli to dobre słowo) komentarzami, godną pozazdroszczenia gorliwością i oddaniem stara się jak najlepiej wypełnić swoje żołnierskie powinności. Tylko że jakimś niezrozumiałym zrządzeniem losu nic nie dzieje się tak, jak powinno, a sam prażanin obarczony piętnem patentowanego idioty wpada w coraz dziwniejsze tarapaty. Zwiedza kilka więzień, zapoznaje się ze szpitalem, nosi listy miłosne, dorabia jako ministrant, kilkakrotnie zostaje oskarżony o zdradę, raz wzięty do niewoli przez własną armię… A to wszystko na tle wielokulturowych i pełnych absurdów Austro-Węgier, znanych chociażby z filmu „CK dezerterzy”.

Przygody Szwejka cieszą się ogromną popularnością już od wielu lat, pomimo pesymistycznych przepowiedni że sukces powieści jest sezonowy, bowiem opowieść o rozpadzie Austro-Węgier szybko stanie się niezrozumiała dla czytelnika. I faktem jest, że zgodnie z obawami szanownych rzeczoznawców wiele subtelnych i nie do końca subtelnych aluzji jest mało czytelnych… ale to w niczym nie przeszkadza. Książka się nie zestarzała – można by sądzić, że po 86 latach humor powinien być już trochę zwietrzały, a ostrze dowcipu stępione i wycelowane w próżnię. Nic bardziej mylnego. Hašek dalej zdumiewa trafnością oceny i bacznym okiem wytrawnego satyryka wytyka rzeczy na które przeciętny, a nawet bardzo spostrzegawczy, czytelnik nie zwraca uwagi. „Losy…” pozostają, i pozostaną przez kolejne 86 lat, świetnie napisaną satyrą, ciętą i ostrą niczym bagnet, na wojnę i wojskowych, na kościół i księży, na prostych chłopów i wyrafinowanych inteligentów, na głupich i mądrych. Nie ma chyba osoby, która nie uśmiechnie się choć raz w czasie lektury; miejscami wręcz slapstickowa, często ironiczna, pisana z przymrużeniem oka, książka może się poszczycić feerią barwnych postaci i ich równie fascynujących historii. Akcja jest wartka i szybka, a jej zwroty równie zadziwiające co niespodziewane – naprawdę nie sposób się nudzić. Trochę zabawę psuje fakt, że Hašek zmarł w czasie pisania czwartego tomu i powieść pozostała bez jednoznacznego zakończenia… ale nie można się tym zrażać.

Warto tutaj wspomnieć o nowym tłumaczeniu książki, zrywającym chociażby z zakorzenionym już w potocznej polszczyźnie tytułem „Przygody dobrego wojaka Szwejka podczas wojny światowej”. Już na podstawie tego można wskazać różnice między obydwoma tekstami: w starszej wersji Szwejk jest dobrotliwym i uśmiechniętym, uprzejmym acz prostym wojakiem, natomiast według Antoniego Kroha, który odważnie podjął się tego trudnego zadania, jest on cwaniakiem, prostackim żołnierzem. Nowa ‘wersja’ jest ostrzejsza i bardziej dosadna od poprzedniej. Tam stroniono od przekleństw; tu są one na porządku dziennym, język jest bardziej toporny, prostszy i mniej wyszukany. Przez to powieść straciła dużo na swojej dziwnej, czeskiej sielankowości. Ale czy wyszło to na dobre, czy na złe, trudno powiedzieć – mam jednak podejrzenia, że miłośnicy Szwejka z dziada na pradziada hołubić będą raczej poprzednie tłumaczenie, bardziej zgodne z, chociażby, filmem czeskim o przygodach tego wojaka (niestety, nie mogę pochwalić się znajomością oryginału książkowego, nie wiem, która wersja jest mu bliższa). Bardzo jednak dobrze się stało, że tłumacz pokusił się o dokładne przypisy, w których objaśnia niektóre zwroty, podaje nazwy geograficzne miejsc i szeroko komentuje treść, co spodoba się nawet najbardziej zatwardziałym obrońcom tytułowego „wojaka”.

„Losy dobrego żołnierza Szwejka czasu wojny światowej” to klasyka literatury, pozycja iście obowiązkowa. Napisana z lekkim humorem powieść o tak ciężkich sprawach jak wojna wciąż bawi i wskazuje absurdy zarówno życia w rozpadających się Austro-Węgrzech jak i codziennej egzystencji. A dziwaczne opowieści Szwejka, czy wojaka, czy żołnierza, ciągle przyciągają uwagę. Mogę się nad tą książką zachwycać jeszcze przez kilka stron, zachwalać styl i smak, ale zamiast tego zaproponuję samodzielną lekturę i ocenę. Raczej nikt się nie zawiedzie na tym arcydziele Haška, powieści czeskiej od deski do deski.