Recenzja książki: Zjawiska na niebie gwiaździstym. Jak obserwować i rozumieć ruchy ciał niebieskich

Recenzuje: Damian Kopeć

Jak obserwować niebo gwiaździste i zjawiska na nim

Zwei Dinge erfüllen das Gemüt mit immer neuer und zunehmender Bewunderung und Ehrfurcht, je öfter und anhaltender sich das Nachdenken damit beschäftigt: Der bestirnte Himmel über mir, und das moralische Gesetz in mir. W przekładzie na język polski: Są dwie rzeczy, które napełniają duszę podziwem i czcią, niebo gwiaździste nade mną, prawo moralne we mnie. Są to dla mnie dowody, że jest Bóg nade mną i Bóg we mnie. Trudno większości z nas zrozumieć, o czym tak gwiaździstym wspomniał Immanuel Kant, patrząc na niebo rodzinnego Królewca. My często patrzymy bowiem na niebo nad miastami, na pełną smogu - w tym również związanego ze światłem - przestrzeń. Na kilka ledwie widocznych punkcików. Co innego w górach, nad morzem, na terenach słabo zamieszkanych i w miarę jeszcze czystych, poza organizmami charakterystycznymi dla zachodniej cywilizacji, czyli miastami. Tam, gdzie na niebie widać coś więcej, spojrzenie w górę przynosi ze sobą, zwłaszcza ludziom wrażliwym, sporo emocji: zachwyt, zadziwienie, zaskoczenie, wzruszenie, zadumę, poczucie bycia częścią ogromnego Wszechświata, poczucie zagubienia w trudnym do ogarnięcia rozumem obszarze.

Książka Zjawiska na niebie gwiaździstym. Jak obserwować i rozumieć ruchy ciał niebieskich autorstwa Waltera Kraula jest przewodnikiem po niebie dla wszystkich zainteresowanych astronomią. Ma służyć pomocą tym, którzy chcą przystąpić do obserwacji nieba, wyposażeni przede wszystkim we własne oczy. Czym książka wyróżnia się na półce pełnej pozornie podobnych poradników? Tym, że łączy spojrzenie geocentryczne i heliocentryczne, że stara się zwracać uwagę na potrzebę łączenia myślenia rozumowego i emocji, które towarzyszą procesowi poznawania. Podchodzi do zjawisk najpierw naturalnie, geocentrycznie, czyli z punktu widzenia człowieka obserwującego otoczenie. Dopiero potem omawia zjawisko z punktu widzenia heliocentrycznego, bardziej abstrakcyjnego i wymagającego większej wiedzy i wysiłku intelektualnego.

Oba punkty widzenia mają swe uzasadnienie; pierwszy w naszych codziennych przeżyciach, drugi, kiedy chcemy je zrozumieć. Bez przejrzystego układu ze Słońcem w środku trudno pojąć wszystkie obserwowane na niebie zjawiska związane z ruchem ciał niebieskich. Z drugiej strony znajomość tego układu niewiele pomaga, jeśli nie ma możliwości „przeniesienia” go na Ziemię, tak by tłumaczył zjawiska widziane z perspektywy obserwatora ziemskiego.

Książka jest pomyślana również jako pomoc dla pedagogów, którzy pragną wykorzystać podejście fenomenologiczne, stosowane w szkołach waldorfskich. Walter Kraul sam związany był z nauczaniem w szkole waldorfskiej w Monachium. Podejście to polega m.in. na tym, że dziecko uczy się poznawać i rozumieć to, co widzi gołym okiem. Stawia na syntezę wiedzy i towarzyszących procesowi poznawania oraz uczenia się przeżyć, emocji, nie tylko estetycznych. Obserwacja nieba służy pokazaniu związków życia na Ziemi z otaczającymi ją planetami, gwiazdami, księżycami. Ukazywana jest uczniom naturalna ewolucja poglądów, niekoniecznie zresztą ustalonych raz na zawsze, co często jest zbywane milczeniem w procesie nauczania w zwykłej szkole.

Opisy zjawisk niebieskich, co zaznaczono we wstępie, odpowiadają obserwacjom dokonywanym w Europie Środkowej, w szerokości geograficznej około 50°. W tej szerokości leżą Kraków, Praga i Frankfurt nad Menem. Treść książki pozostaje jednak w zgodzie z obserwacjami dokonywanymi w całej Europie Środkowej. Autor podaje praktyczne wskazówki, jak przeprowadzać obserwacje, co ewentualnie może się przydać w ich czasie. Opisuje konwencję przyjętą w książce, która pozwala zrozumieć uproszczenia zastosowane przy szkicach, schematach i obliczeniach.

Książka jest napisana konkretnym, rzeczowym językiem. Dość technicznym i suchym. Z tego względu nie za bardzo nadaje się jako poradnik dla nastolatków. Wymaga pełnej koncentracji na omawianym zagadnieniu. Nie ma tu swobodnej opowieści, raczej praktyczne wyjaśnienie zagadnienia, przekazanie wiedzy. Zakres książki obejmuje gwiazdozbiory, pozorną wędrówkę gwiazd po niebie, zagadnienia związane ze Słońcem i Księżycem, elementami Układu Słonecznego, meteory i komety. Pokaźna jest literatura uzupełniająca proponowana przez autora - niestety, w języku niemieckim. W języku polskim zaproponowane zostały przez redaktora książki zaledwie trzy pozycje.

Każde zagadnienie jest w książce nie tylko precyzyjnie omówione (bez wnikania w szczegóły i sięgania po zaawansowany aparat matematyczno-fizyczny), czasami jeszcze podsumowane w streszczeniu rozdziału, ale również ciekawie i zrozumiale ilustrowane. Całość jest nastawiona na jak najlepsze wyjaśnienie zjawiska. Wydaje się, że taki cel udało się Walterowi Kraulowi w pełni zrealizować.