Recenzja książki: Upadek

Recenzuje: Damian Kopeć

Jaka przyszłość rysuje się przed nami?

Jared Diamond znany jest na naszym rynku wydawniczym z kilku wcześniej opublikowanych książek, w tym nagrodzonej Pulitzerem Strzelby, zarazki, maszyny. Losy ludzkich społeczeństw. Jakoś nie miałem okazji zapoznać się z tymi pozycjami, trudno mi więc porównywać ich styl z prezentowanym w omawianej książce. Upadek ma pewną dość widoczną cechę charakterystyczną, jest książką dużą, ciężką, o znacznej objętości. To, samo w sobie, wielu może zniechęcić do sięgnięcia po tę pozycję.

Autor dla zobrazowania swoich tez wybiera kilka charakterystycznych przykładów sięgając po społeczności, których już nie ma, te, które przetrwały i te, które są na drodze szybkiego rozwoju. Krótko więc omawia i porównuje los między innymi mieszkańców Wyspy Wielkanocnej, polinezyjskiej wyspy Henderson, Majów czy Wikingów. Wybiera zróżnicowane przykłady, dotyczące zarówno małych, ograniczonych terytorialnie społeczności wyspiarskich jak i rozbudowanych, dobrze rozwiniętych społeczeństw zamieszkujących ląd stały. Patrzy na nich z punktu widzenia ekologii czyli umiejętności współżycia ze środowiskiem w którym przyszło im egzystować. W każdych warunkach - nawet tych wyjątkowo niekorzystnych - można jakoś się dostosować i próbować czerpać z otoczenia to co najlepsze, nie szkodząc mu i - w ostateczności -sobie. Wymaga to jednak przede wszystkim wyobraźni i umiejętności przewidywania długofalowych skutków własnych działań. Historia uczy, że nie jest to proste, a przyczyny tak ograniczonego czerpania wiedzy z przeszłości, które wymienia Diamond są bardzo zróżnicowane.

Jeśli chodzi o język książki to jest on dosyć prosty i zrozumiały, choć jak dla mnie jednocześnie zbyt rozwlekły. To może jakieś skażenie zawodowe, ale lubię słowa w dużej ilości tylko w przypadku beletrystyki, zaś wolę szlachetną powściągliwość w przypadku nauki i jej popularyzowania. Nadmiar słów rozmywa często zasadniczą myśl, wymaga wyławiania treści z morza mniej lub bardziej błyskotliwych sformułowań autora. Przekazywanie wiedzy zamienia się wtedy często w pokaz elokwencji piszącego.

Badający przeszłość często z tych samych faktów wyciągają odmienne wnioski. Cóż, jest to tylko próba odtworzenia pewnych ciągłych procesów na podstawie niewielu dyskretnych danych, które się zachowały. Wartością każdego analitycznego spojrzenia w przeszłość jest to czego nas - lepiej lub gorzej - uczy. Wydaje mi się, że wbrew różnym opiniom ludzkość, a właściwie jej niektórzy przedstawiciele uczą się na błędach. Powoli, z mozołem, ale jednak. Problemem są sytuacje, na co zresztą zwraca uwagę Diamond, w jakiś sposób nowe, wobec których nie da się prosto zastosować doświadczenia minionych wieków.

Jaka jest struktura książki? Zaczyna się ona prologiem będącym szybkim spojrzeniem na poruszane w niej zagadnienia. Warto go przeczytać, żeby mieć pewien całościowy ogląd, i dopiero wtedy zagłębiać się w omawiane szczegółowo problemy. W tymże wstępie autor proponuje pięciopunktową strukturę możliwych czynników sprawczych wpływających na społeczeństwo. Właśnie poprzez ową strukturę będzie potem patrzył na upadek lub przetrwanie każdej omawianej społeczności. W części pierwszej książki Diamond omawia ekologiczne problemy południowo-zachodniej Montany. To taki modelowy dla niego kawałek rzeczywistości, współczesny nam punkt odniesienia wobec solidnej dawki historii, która czeka nas w części drugiej. Tam autor omawia cztery społeczeństwa, które upadły, w tym te z Wyspy Wielkanocnej i Majów. Kolejnym, złożonym przypadkiem, któremu poświęca wiele miejsca są Grenlandzcy Normanowie. Część drugą kończy prezentacja pozytywnych przykładów skutecznego przetrwania złożonych kolei losu: Nowa Gwinea, Tikopia i Japonia. W trzeciej części książki Diamond powraca do chwili obecnej i pokazuje społeczeństwa Ruandy, Dominikany, Chin i Australii, wybrane do zilustrowania bardzo konkretnych tez. Ostatnia część książki to wnioski, które autor wysnuwa dla nas, współcześnie żyjących. Opracowanie zawiera bibliografię do każdego rozdziału oraz dość szczegółowy indeks.

Główną zaletą książki jest inne niż zwykle spojrzenie na przeszłość. Zamierzona kontrowersyjność niektórych zawartych w niej tez ma zachęcić do zastanowienia się nad światem w którym żyjemy i formami w jakich z niego korzystamy. Kiedyś ludzie byli silnie uzależnieni od środowiska w którym żyli. Teraz, dzięki postępowi nauki i techniki, wydają się być mniej bezbronni wobec przyrody, ale jest to chyba jednak tylko wygodne złudzenie. Zagrożenia istnieją i co pewien czas dają znać o sobie. Kłopoty z wodą do picia, gwałtowne kataklizmy typu powodzie, wichury czy susze, zanieczyszczenie skutkujące powszechnymi, uciążliwymi alergiami. Wydaje się nam, że jesteśmy panami, ale jest to w dużym stopniu taka miła ułuda. Nauczyliśmy się brać, nie zważać na niedobory, żądać dla siebie coraz więcej, nie myśleć o skutkach różnorakich postaw. Żeby przetrwać nie wystarczy jednak tylko czerpać pełnymi garściami, trzeba też coś z siebie dawać, potrafić z czegoś świadomie i dobrowolnie zrezygnować. Mądrość, zdolność przetrwania leżą w zachowaniu rozsądku i dbaniu o równowagę.

Przeszłość oferuje nam bogatą bazę danych, z której możemy czerpać, ażeby wyciągnąć właściwe wnioski.