Recenzja książki: Ukryty człowiek

Recenzuje: Damian Kopeć

W gąszczu kłamstw i miraży

Powieści szpiegowskie kojarzą się nam z wieloma nazwiskami. Dla jednych jest to przede wszystkim Ken Follett, dla innych - Andy McNab, Len Deighton, Graham Green czy John Le Carre. Spośród mniej znanych pisarzy tego gatunku wymienić można Stellę Rimington, Vladimira Volkoffa czy Roberta Littella. Każdy z tych autorów ma swój styl, każdy pisze na innym poziomie realizmu. Jedni bardziej starają się bawić czytelnika, inni próbują zrozumieć zasady funkcjonowania tajnych służb, ukazywać ukryte mechanizmy, wejść w psychikę postaci. Jedni tworzą gęstą, wymagającą skupienia prozę, inni stawiają na dynamiczną akcję i rozmaite fajerwerki. Charles Cumming, autor Ukrytego człowieka (The Hidden Man,  2003), należy do grupy młodych, płodnych twórców powieści sensacyjno-szpiegowskich. Ten urodzony w 1971 roku brytyjski pisarz ma już na koncie kilka książek z tego gatunku i prestiżową nagrodę im. Iana Fleminga za najlepszy brytyjski thriller szpiegowski 2012 roku. Jego książki należą do grupy poważniejszych, bardziej refleksyjnych utworów. Sam Cumming ma w swoim życiorysie, jak zresztą niektórzy z wymienionych wcześniej pisarzy, epizod związany ze służbami specjalnymi, w jego przypadku jest to krótki związek z MI6.

Po lekturze Ukrytego człowieka można się jedynie cieszyć, że wydawnictwo Enigma sięgnęło po twórczość Charlesa Cumminga. Jest ona warta uwagi wielbicieli dojrzałej, bardziej wyrafinowanej powieści szpiegowskiej. 

Pomysł na Ukrytego człowieka nie jest bardzo złożony. Christopher Keen, były szpieg, agent MI6, po latach nieobecności próbuje nawiązać kontakt z synami. Dwadzieścia pięć lat temu zostawił rodzinę. Zniknął. Ben miał wtedy sześć lat, jego starszy brat Mark - osiem. Decyzja ojca negatywnie zaważyła na całym ich życiu. Poczucie winy, żal, gniew zagościły na stałe w sercach chłopaków i, mimo upływu lat, nie zniknęły. Teraz, gdy ojciec, pracujący dla wpływowej prywatnej firmy, świadczącej szeroko rozumiane usługi konsultingowe ze sfery bezpieczeństwa, próbuje się z nimi porozumieć, podchodzą do tego odmiennie. Mark szybko przebacza i spotyka się z ojcem, Ben unika go jak może, choć jednocześnie bardzo pragnie nici porozumienia. Kiedy wydaje się, że w ich niełatwych stosunkach nastąpił przełom, Christopher zostaje brutalnie zamordowany. Synowie chcą się dowiedzieć, dlaczego zginął i kto go zabił. Nie jest to jednak proste. Śledztwo i dostęp do informacji kontrolują ludzie ze służb specjalnych. W profesjonalnie zaplanowane i perfekcyjnie zrealizowane morderstwo mogą być zamieszani różni ludzie. Może to być ktoś z osnutej mgłą barwnej przeszłości Keena. Być może stoi za tym współczesna rosyjska mafia, próbująca poszerzać strefy wpływów na Wyspach Brytyjskich. Dla Marka i Bena poszukiwanie wyjaśnienia śmierci taty daje możliwość lepszego poznania go, ale zarazem oznacza wkroczenie na obszary, które są dla ich niebezpieczne. Mark jest bowiem dyrektorem wykonawczym w Librze, firmie zarządzającej modnymi klubami muzycznymi. Jej szefowie, próbując odnieść sukces na rynku rosyjskim, wchodzą w podejrzane układy z rosyjskim kartelem zbrodni Kukuszkina. MI5, manipulując Markiem, nakłania go do współpracy i szpiegostwa w firmie, co ma podobno ułatwić znalezienie zabójcy jego ojca. Porywczym, niespokojnym Benem kieruje przede wszystkim poczucie winy i źle zakończonej ostatniej rozmowy z ojcem.

Choć, jak wspomniałem, sam pomysł na książkę nie jest bardzo złożony, to ciekawe podejście do niego sprawia, że czyta się ją z niegasnącym zainteresowaniem. Wiele spraw widzimy oczami głównych bohaterów, poznajemy ich intencje, motywy działania, myśli. Widzimy, jak oceniają konkretne sytuacje, jak manipulują rozmówcami, jak pragną uzyskać odpowiedni efekt, używając konkretnych słów. Jakie przeżywają rozterki, radości, problemy. Cumming stara się ukazywać psychikę bohaterów, ich złożony świat wewnętrzny. Ujawniać źródła podejmowanych decyzji, pokazywać konsekwencje, jakie wskutek nich ponoszą. Mamy okazję przyjrzeć się metodom manipulacji, inwigilacji stosowanym przez wywiad. Grom, które prowadzone są dla osiągnięcia konkretnych efektów i często nie tyle służą walce o bezpieczeństwo państwa, co bardziej przyziemnym, osobistym celom konkretnych oficerów wywiadu lub kontrwywiadu. Ciekawym wątkiem jest temat angażowania się mafii w szerokie spektrum interesów biznesowych, problematyka prania brudnych pieniędzy, pochodzących z handlu narkotykami, bronią, żywym towarem, prostytucji. Trafiamy w książce na znaną i z naszego rynku tematykę uciekania biznesmenów przed fiskusem do rajów podatkowych (chociażby casus Palikota), ukrywania dochodów, wykonywania podejrzanych operacji finansowych. Ukazana jest bezradność państwa wobec ludzi, którzy - prowadząc intratne interesy - płacą minimalne podatki, oszukują, korumpują. Zwracana jest uwaga na powiązania kręgów mafijnych, biznesu i polityki, które sprawiają, że walka z przestępcami, nierzadko w białych kołnierzykach, z mafią angażującą się szeroko również w legalne przedsięwzięcia biznesowe jest tak trudna i mało skuteczna.

Nad powieścią unosi się smutna, chwilami nawet trochę ponura atmosfera. Bohaterowie są uwikłani w skomplikowane układy rodzinne, złożone układy zawodowe, wykorzystywani przez służby specjalne, narażani na niebezpieczeństwo bez uświadamiania im tego. Padają ofiarą zdrady, nielojalności, pazerności, chorych ambicji. Wiele obserwacji i stawianych tu wniosków w nie najlepszym świetle stawia współczesne demokracje, stające się rajami dla rosnącej w siłę przestępczości zorganizowanej.

To odpowiednio gęsta proza, unikająca irytującej powierzchowności w pokazywaniu ludzi, problemów, sytuacji. W lekturze wymagająca skupienia, ale przynosząca bardziej wymagającemu czytelnikowi sporo satysfakcji.