Recenzja książki: Saga wyklętych

Recenzuje: Justyna Gul

Ludzie ludziom

(…) Na naszym ludzie ciąży straszliwe przekleństwo, które (…) wlecze się za nim od wieków i zawsze będzie go prześladować. Ponieważ ludzie boją się naszej pracowitości i nie chcą z nami konkurować, królowie wydają prawa ograniczające nasze swobody, a głównie zabraniające posiadania ziemi i innych dóbr. To pobudza nasze umysły, sprawia, że pobieramy nauki i że nasi ludzie zostają medykami, filozofami i zarządcami (…). Co się wtedy dzieje? Po jakimś czasie my, Żydzi, stajemy się wybrańcami, dlatego królowie, żeby skuteczniej ściągać podatki, zabiegają, byśmy dla nich pracowali, wśród nas szukają swoich medyków, ministrów i zarządców, tym sposobem podsycając niechęć i zawiść swoich poddanych (…) – pisze Chufo LLoréns w swojej najnowszej książce. Już od czasów Mojżesza i wędrówki narodu wybranego z „domu niewoli” do Ziemi Obiecanej Żydzi są skazani na wieczną tułaczkę. Ich tragiczna historia obejmuje nie tylko czasy II wojny światowej, ale też miedzy innymi rzeź Żydów Hiszpańskich podczas Wielkiego Piątku w Toledo, poprzedzającą przymusowy exodus z 1492 roku…

O ludzkiej podłości, o zmiennych wichrach historii, o wartościach, ludzkich więzach i miłości pisze Chufo LLoréns, opisując splątane losy dwóch żydowskich rodzin, rozdzielonych setkami lat, ale połączonych problemami i poczuciem bezdomności, wyalienowania. Saga wyklętych to powieść autora Władcy Barcelony, opublikowana nakładem wydawnictwa Albatros. Jest utrzymana w klimacie powieści historycznej, wiernie oddaje chronologię wydarzeń i stanowi spojrzenie z szerszej perspektywy zarówno na sytuację Żydów w Hiszpanii w II połowie XIV wieku, jak i  w okresie rządów nazistów w latach 1935 do 1945. Wstrząsająca, dramatyczna, piękna w swoim przesłaniu książka angażuje w dramaty bohaterów, sprawia, że ich walka staje się naszą…

Przenosimy się wraz z autorem do Hiszpanii, do Toledo, by poznać piętnastoletnią Esther Abranavel, najpiękniejszą dziewczynę w bogatej dzielnicy żydowskiej El Tránsito. Jest córką rabina, zaliczanego do najważniejszych i najbardziej wpływowych osób w gminie. Jego fortuna pochodziła jeszcze z czasów, w których dziadek służył Ferdynandowi IV i była sukcesywnie pomnażana za sprawą ciężkiej pracy i obowiązkowości mężczyzny. Jedyną jego słabością była właśnie Esther, choć to miłość ojcowska nie pozwoliła jej na związek z Simónem, drobnym handlarzem z Las Tiendas.

Rabin zaplanował dla swojej Esther przyszłość u boku Rubéna, mimo młodego wieku cieszącego się już w gminie żydowskiej dużym autorytetem. Ortodoksyjny Żyd, poświęcający cały wolny czas na studiowanie świętych ksiąg, był dobrym towarzyszem dziecięcych zabaw, ale dziewczyna nie wyobraża go sobie jako małżonka. Wraz z Simónem postanawiają zatem zadbać o wspólne szczęście i - sprzeciwiając się woli rabina - uciec z Toledo.

Plany młodych krzyżują krwawe zamieszki mające miejsce w Wielki Piątek – podburzeni przez biskupa Tenorio chrześcijanie napadają na dzielnicę żydowską, rabując, gwałcąc i mordując. W wyniku walk ranny zostaje ojciec Esther, a śmiertelnie chory starzec prosi ją o wypełnienie ostatniej woli – poślubienie Rubéna. Przekonana, że ukochany Simón nie żyje, jako pokorna córka spełnia prośbę rabina, oddając swą przyszłość w ręce męża. To jednak nie koniec zmian w jej życiu – młodzi małżonkowie w poszukiwaniu bezpiecznego miejsca wyruszają do Kordoby. Tam zacznie się ich wspólne życie, pełne szacunku, ale też niespełnionej miłości i niewypowiedzianej tęsknoty. Jednak fala nienawiści dosięga ich także tutaj…

LLoréns przenosi czytelników również do Niemiec, gdzie przedstawia bogatą rodzinę złotników Pardenvolków. Leonard jest Żydem, ale czuje się w pełni obywatelem Niemiec – walczył nawet za kraj w 1914 r. Jednak począwszy od 1935 roku rozpoczyna się powolna likwidacja przedstawicieli jego narodu, pojawiają się ustawy antyżydowskie odbierające im kolejne prawa, dyskryminujące, uznające ich za obywateli gorszej kategorii. Dzięki przyjaźni ze Stefanem Hempelem, ordynatorem miejscowego szpitala i lekarzem najwyższych przedstawicieli władz, Leonardowi i jego żonie oraz córce Hannie udaje się zbiec pod przybranym nazwiskiem do Wiednia. Przed wyjazdem mężczyzna zdąży jeszcze przeprowadzić fikcyjną transakcję sprzedaży domu Stefanowi, dzięki czemu uniknie konfiskaty majątku.

W kraju zostaje tylko dwóch synów Leonarda: Manfred i Siegfried, angażujących się w czynną walkę  z oprawcą. Manfred wstępuje do partii, dla której z nowymi papierami jako obywatel węgierski wykonuje różne akcje, w tym brzemienne w skutkach wysadzenie Berliner Zimmer. Siegfried zostaje specjalistą od podrabiania dokumentów, a jako osoba obdarzona wielką erudycją, z doskonałymi listami polecającymi, zostaje przyjęty w poczet licznych klubów, w których spotykają się wysoko postawieni oficjele – w ten sposób zdobywa cenne dla ruchu oporu informacje.

Do kraju wraca też Hanna, która zostawiła tu miłość swojego życia – Niemca Erika. Ona również angażuje się w działalność ruchu oporu, wstępując do organizacji antynazistowskiej "Biała Róża". Jej brawura sprowadza jednak na nią nieszczęście – wpada w ręce gestapo i jako więzień polityczny, odpowiedzialna za rozpropagowanie antyniemieckich ulotek, zostaje skazana na przymusowe prace w obozie w Bawarii. Swoim życiem i życiem swoich bliskich ryzykują także każdego dnia bracia Hanny..

Saga wyklętych to nie tylko obraz martyrologii Żydów, ale również porywająca saga rodzin, których losy w niezwykły sposób splatają się ze sobą. Autor wykonał ogrom pracy nad odtworzeniem historycznych faktów, bowiem o ile postaci fikcyjne występują tu na równi z autentycznymi, o tyle tło historyczne jest odtworzone na tyle wiernie, na ile pozwalała fabuła książki. Tym samym otrzymujemy ponad siedemset stron powieści wciągającej, oddającej w pełni kunszt pisarski Llorénsa i jego dar do opowiadania o ludziach w taki sposób, że stają się nam bliscy, że czujemy ich ból, ich emocje. Ta plastyczność tekstu jest szczególnie widoczna w wydarzeniach obejmujących okres II wojny światowej i relacjach z działalności Manfreda czy z pobytu Hanny w obozie koncentracyjnym. Przeszkadzać w lekturze mogą jedynie nadmiernie liczne przypisy, szczególnie dotyczące określeń typowych dla społeczności i hierarchii  żydowskiej, bowiem zostały umieszczone na końcu książki i zaburzają płynność czytania. Nie zmienia to jednak faktu, że Saga wyklętych nie jest zwykłą książką, a raczej prawdziwym dziełem, najlepszym w dorobku autora. Jest też dowodem na zmienność i uległość natury ludzkiej, zwracając uwagę na fakt, iż tłum pod przewodnictwem potwora również przeistacza się w żądne krwi zwierzęta…