Recenzja książki: Radość pytania. Wiersze Wisławy Szymborskiej
Recenzuje: mrowka
Większość polskich opracowań dotyczących Wisławy Szymborskiej powstała na fali uwielbienia dla autorki – w 1996 i 1997 roku, po przyznaniu poetce nagrody Nobla. Wśród licznych tomów jedynie kilka należało do naprawdę wartościowych i pozwalających na odkrywcze odczytania. Kiedy emocje przycichły, Szymborska przestała być modna, a po ostatnich tomikach pojawiły się nawet głosy krytyki – coraz rzadziej wydawano książki noblistce poświęcone. Na taki grunt wchodzi „Radość pytania”, tom przygotowany w Niemczech, napisany przez Gerharda Bauera, germanistę.
Tytuł w wersji niemieckiej to po prostu „Sztuka pytania”, w polskim przekładzie stanowi parafrazę „Radości pisania” z wiersza Szymborskiej oraz zbioru esejów „Radość czytania Szymborskiej”. Czego można się po „Radości pytania” spodziewać? Autor przyjął za punkt wyjścia filozoficzną umiejętność zadawania pytań, naiwną (programowo naiwną) dociekliwość i uczynił ze sztuki pytania interpretacyjny pomysł na książkę. Pod kątem pytań odczytuje kolejne tomiki Szymborskiej – właśnie tomiki, bo choć przyjął Bauer nieco tematyczną perspektywę lekturową, zdecydował się jednocześnie na chronologiczne uporządkowanie wywodu: kolejne rozdziały książki wyodrębniane są przez kolejne tomiki.
Mamy więc refleksję tematyczną, a obok niej – próbę „recenzowania” zbiorków, wyznaczania charakterystycznych cech poetyki. Starał się Bauer pokazać, jak ewoluowała twórczość Szymborskiej, jakie były zależności między poszczególnymi tomikami, wyszukuje punkty wspólne dla zbiorków, których daty wydania były nieraz oddzielone od siebie o kilkadziesiąt lat. Z każdego zbioru wierszy wyłuskiwał Bauer jeden lub dwa utwory, analizował je dość szczegółowo i z pomysłem, przede wszystkim uwzględniając kontekst pozaliteracki i powiązania intertekstualne, odczytując też symbolikę. „Jego analizy to subiektywno-adaptacyjne, parafrazujące interpretacje, którym dalej do analizy formalnej, a bliżej do własnego, wewnętrznego horyzontu hermeneutycznego”. Warto zaznaczyć, że w poszukiwaniu politycznych aluzji nie zatrzymuje się Bauer na banalnych przesłankach, nie ulega złudzeniom, polityczność próbuje odczytać z głębszego planu odniesień. Interesuje się bardziej – co zrozumiałe – semantyką, nie stroną formalną, choć i w kwestii budowy utworów ma też wiele do powiedzenia. Zaangażowany ideowo i emocjonalnie badacz potrafi odczytywać wiersze Szymborskiej przez pryzmat innych autorów – z bogatego zbioru można wymienić choćby Herberta, Miłosza, Leca, Tuwima, Jastruna, Staffa, Ważyka, Norwida, Poświatowską, Peipera, Leśmiana, Lipską, Białoszewskiego czy Krynickiego, ale i Rilkego, Celana czy Baudelaire’a. Zwraca szczególną uwagę na celową „naiwność” wierszy Szymborskiej, na zadawanie prostych pytań, w których kryje się kwintesencja filozofii.
„Wiersze Szymborskiej sprawiają wrażenie tak trywialnych, jak tylko możliwe”. Ukazuje autor „Radości pytania” wewnętrzną dynamikę wierszy, strategię pytajności odczytuje jako negowanie wiedzy uchodzącej dotąd za pewną. Sprawdza źródła dystansu wobec natarczywości historii, śledzi zachowania Ja lirycznego, by odczytać dzięki temu przesłania tekstu. Porusza tematy śmierci, cielesności, miłości czy możliwości przyjęcia wobec świata odmiennej postawy. Pyta o wiersze otwierające i zamykające tomiki, by móc skupić się na całościowej, wiarygodnej interpretacji. Nie stroni – choć w przypadku przekładów zawsze jest to sprawa drugorzędna – od rozwiązań formalnych – chce się dowiedzieć, jak Szymborska osiągnęła autonomię estetyczną, skąd powściągliwość językowa, jak wyraża się ciekawość. Koncentruje się też na poetyce negacji. Przy okazji omawiania „Ludzi na moście” tłumaczy, dlaczego niektóre wiersze mogły powstać dopiero po upływie pewnego czasu. Przeprowadza analizy podobne do tych, które przedstawiał Nyczek w tomie „22x Szymborska” (tyle że odczytanie jednego wiersza dla Bauera było punktem wyjścia do charakteryzowania całych tomików). Dodatkowo znalazły się jeszcze w każdym rozdziale króciutkie, kilkuzdaniowe komentarze najważniejszych utworów. Nie sposób pominąć też przypisów, które służą Bauerowi przede wszystkim do uzupełniania myśli zaznaczonych w tekście głównym. Zadziwiająco trafne (biorąc pod uwagę fakt, że autor jest germanistą) uwagi dużo wnoszą do odczytywania tekstów Szymborskiej. Bauer zna także prace poświęcone Noblistce, swoje opinie podpiera badaniami, ocenia i komentuje osiągnięcia polskich uczonych. Praca Gerharda Bauera pozwala poznać twórczość Szymborskiej i odkryć nowe spojrzenie na polską poezję. Książka napisana lekko i z pomysłem, a przy tym niezwykle cenna i pomocna w odczytywaniu utworów Wisławy Szymborskiej.
