Recenzja książki: Mariamne

Recenzuje: Damian Kopeć

Mariamne w srebrzystych szatach

Wydana w 1967 roku Mariamne Pära Lagerkvista to ostatnia powieść zmarłego w 1974 r. szwedzkiego noblisty. Wraz z powieściami Kat (1933) i Karzeł (1944) składa się na cykl Zło. Zwarte, niewielkie objętościowo historie mocno nasycone są emocjami, niezwykle wyraziste. Naznaczone są smutkiem i pesymizmem.

Mariamne to historia osnuta wokół relacji łączącej dwie legendarne postaci: Heroda i Mariamne. Choć odwołuje się do dawnych czasów, nie jest to opowieść historyczna. Nie mówi bowiem o człowieku uwikłanym w wydarzenia dziejowe, a o osobach uwikłanych we własne słabości, namiętności, pragnienia, uczucia. W to, co w różnym stopniu jest udziałem każdego z nas.

Herod był królem Żydów. Władcą, którego lud nie kochał. Człowiekiem, który pragnął miłości, ale ponad wszystko pragnął sławy, bycia wielkim. Pragnął, by ludzie się go bali i podziwiali go. By wspominali go z lękiem. Mariamne z rodu Machabeuszów zbiegiem okoliczności została żoną Heroda. Nie z miłości, ze świadomości wpływu na niego. Z chęci łagodzenia jego trudnego charakteru. Stała się żoną prześladowcy jej bliskich. Wybrała rolę rozjemcy, poświęcając własne szczęście.

Związek Heroda i Mariamne to połączenie miłości i nienawiści, delikatności i porywczości, pokory i buty. Czy taki związek ma szanse na przetrwanie? Według Lagerkvista jest to niemożliwe. Trudno połączyć ogień z wodą, chłodny kamień z pięknym, pachnącym kwiatem.

Choć tytuł powieści wskazuje na Mariamne, to wydaje się, że główną postacią jest tu Herod. Człowiek noszący w sobie pustynię, odczuwający pustkę i samotność, ale zarazem nie potrafiący wyjść poza swój egocentryzm i egoizm. Stawiający się na piedestale i pragnący, by świat kręcił się wokół niego. Pełen dzikiej radości życia, upajający się gwałtem, krwią i walką. Pär Lagerkvist odbrązawia postać Heroda, ale czyni go przez to postacią jeszcze bardziej ponurą. Próbuje zrozumieć, tłumaczy, ale zarazem ukazuje ogrom zła w nim ukrytego. Herod w jego opisie to zapalczywy, arogancki, żądny sławy, bezlitosny człowiek, unikający jak ognia refleksji nad własnym życiem. Tyran, bezmyślnie krzywdzący innych, także tych, których rzekomo kocha, w celu zaspokojenia swoich ambicji, zachcianek, żądz.

Czy związek między Herodem i Mariamne można nazwać miłością? Czy namiętność szukająca zaspokojenia i pozbawiona czułości jest miłością? Czy miłość to oczekiwanie na pełne oddanie drugiej osoby? Herod jest postacią tragiczną, ale patrząc na ogrom zła wyrządzanego innym ten tragizm staje się groteskowy. Jest jak rozterki niemieckiego dowódcy obozu koncentracyjnego, stawiane wobec śmierci tysięcy niewinnych ludzi mordowanych z jego rozkazu i na jego oczach.

Lagerkvist próbuje wniknąć w istotę człowieka zdeprawowanego. Opisuje paranoiczne lęki tyrana, stale obawiającego się o swoje życie. Opisuje człowieka stale przejętego tylko sobą, zajętego swoją wielkością, uważającego się za lepszego od innych. Miłość nie może go zmienić, bo zawsze i wszędzie w centrum uwagi jest on sam. To, co Herod nazywa miłością, jest chwilowym zauroczeniem. Jest pragnieniem brania bez potrzeby dawania.

Mariamne jest również pytaniem o to, co pozostawiamy po sobie potomnym, co zostanie po naszej śmierci. Jest powieścią krótką, bardzo oszczędną w formie, niezwykle poruszającą. Dotyka tematów zawsze żywych, pytań towarzyszących człowiekowi na przestrzeni dziejów. Pokazuje, że poszukiwanie na nie odpowiedzi wpływa nie tylko na los jednostki, ale i tych, którzy się z nią stykają.

To wielka literatura, nasycona egzystencjalnymi pytaniami i rozterkami. Coś, o co niełatwo w dzisiejszych pełnych dominującej powierzchowności czasach.