Recenzja książki: Historia myśli filmowej
Recenzuje: mrowka
Wydana przez Słowo/obraz – terytoria „Historia myśli filmowej” to podręcznik, który przypomina nieco monumentalny tom „Teorie literatury XX wieku” Burzyńskiej i Markowskiego. To podręcznik skierowany przede wszystkim do studentów filmoznawstwa i wszystkich tych, których interesuje ewolucja mówienia o zdobyczach kinematografii. W odróżnieniu od teorii filmu – czyli metody wyszukiwania powtarzalnych cech grup filmów, klasyfikacji i perspektywy synchronicznej, historyków filmu interesuje ujęcie diachroniczne i przemiany, jakie dokonują się w czasie.
Każdy, kto próbował się zająć całościową i spójną koncepcją jakiegoś wycinka kultury wie, że stworzenie pełnej teorii jest już dzisiaj praktycznie niemożliwe. W kolejnych próbach klasyfikacji zdarzają się błędy, niekonsekwencje i miejsca niejasne – to sprawia, że teorie upadają, przechodzą do historii i albo inspirują kolejnych badaczy, albo funkcjonują na prawach ciekawostek. I „Historia myśli filmowej” jest właśnie akademickim uporządkowaniem dokonań teoretyków filmu od zarania badań po współczesność. Oś konstrukcyjną stanowią tutaj kierunki i prądy w sztuce, podrzędne podziały wprowadzają autorzy posiłkując się życiorysami oraz osiągnięciami teoretyków.
Podrozdziały przybliżające konkretne elementy myśli filmowej są zbudowane według schematu: dane biograficzne – rejestr najważniejszych dzieł z zakresu filmoznawstwa – streszczenie myśli przewodnich, oryginalnych i ważnych dla rozwoju wiedzy o filmie. Informacje te stanowią esencję osiągnięć i teorii poszczególnych autorów, przetykane są gęsto ilustrującymi wywód cytatami i odnośnikami do tekstów źródłowych – dzięki temu podręcznik zmienia się w przewodnik. Teorie esencjalistyczne (dotyczące istoty kina), systemowe i fragmentaryczne zostają tu przedstawione czytelnikom w formie pigułki, w bardzo krótkich przekrojowych rozdziałach. Jako że podstawową rolę w mówieniu o filmie odgrywa estetyzm, niezwykle ciężko jest ustalić stabilne punkty odniesienia. Żeby uniknąć chaosu interpretacyjnego próbowali autorzy poszczególnych teorii porządkować tezy dotyczące filmu, dzielić obrazy na gatunki, sprawdzać metody przetwarzania rzeczywistości. Podawali rodzaje i typy montażu.
Autorzy podręcznika zestawiają myśl europejską i amerykańską, wskazują etapy odbioru obrazu kinowego i złożoność kodowania. Wyznaczają związki z filozofią i miejsce filmu w hierarchii sztuk. Powtarza się pytanie o sposób prezentowania rzeczywistości, deformujący i interpretacyjny charakter filmowego obrazu. Znajdą się tu znane kierunki kształtujące nie tylko filmoznawstwo – między innymi futuryzm, formalizm, strukturalizm praski, semiotyka strukturalna, generatywizm, psychoanaliza, feminizm, pragmatyka, kognitywizm i postmodernizm. Wśród poruszanych problemów wspomnieć należy o Austinowskiej teorii aktów mowy – to dość zaskakujące wobec filmoznawstwa odniesienie sprawdza się w roli komentarza do filmów – czy pytaniu o ideologię w krytyce filmowej. Mówi się tu o procesach konstruowania znaczenia, roli osobowości reżysera, budowaniu przestrzeni dźwiękiem czy językowej naturze kina. Filmoznawstwo posługiwało się obrazowymi porównaniami (znana jest teza Eichenbauma, że kadr filmowy ma się tak do frazy filmowej jak słowo do zdania; otwierająca badanie gramatyki filmu), zaskakującymi spostrzeżeniami (ograniczenia w filmie wpływają na jego artyzm), lub też intrygującymi pytaniami (dlaczego głupie filmy nie nudzą tak bardzo jak głupie powieści?). Podręcznik „Historia myśli filmowej” to tom wieloaspektowy – zbiera komentarze filmowe od strony widza, recenzenta czy twórcy obrazu filmowego wygłaszane na przestrzeni wieku, pokazuje filmy od strony ideologicznej, filozoficznej, artystycznej, praktycznej i teoretycznej. Przypomina nowatorskie rozwiązania – i dzięki temu może być pomocny zarówno przyszłym teoretykom refleksji filmoznawczej, jak i reżyserom czy realizatorom obrazu i dźwięku. Podpowiedzi wyłuskiwane z pism badaczy oraz filozofów przydadzą się nie tylko studentom filmoznawstwa.
„Historia myśli filmowej” to rzetelny podręcznik przekazujący w sposób przystępny i uporządkowany wiadomości o sposobach opisywania filmów: jest jednocześnie pełnowartościowym zbiorem streszczeń i wyciągów z prac nad nimi. Interdyscyplinarny dyskurs oznacza też moc wiadomości przydatnych choćby dla literaturoznawców. Alicja Helman i Jacek Ostaszewski umiejętnie i przejrzyście opisują dzieje filmologii.
