Recenzja książki: Bóg, śmierć i czas
Recenzuje: Krzysztof Grudnik
"Bóg, śmierć i czas" to zbiór wykładów wygłoszonych przez Emmanuela Levinasa na uniwersytecie w Sorbonie w roku akademickim 1975/76. Był to ostatni rok pracy filozofa na tej uczelni i ostatni rok jego regularnej pracy dydaktycznej w ogóle. Wykłady nie były przygotowywane przez uczonego z myślą o publikacji, ich wydanie w formie drukowanej zawdzięczamy uczniom Levinasa.
Sorbońskie wykłady odbywały się w dwóch różnych, choć następujących po sobie blokach. Od 10 do 11 Levinas prowadził cykl wykładów ujęty w zbiorze tytułem "Śmierć i czas", a następnie, od 12 do 13, kolejny cykl pod hasłem "Bóg i onto-teo-logia". Także w książce cykle te zostały od siebie oddzielone, choć łączy je nie tylko filozoficzna przestrzeń w jakiej się jawią, ale także głebokie osadzenie w myśli Levinasa, swego rodzaju kompatybilność - jeśli nie skrótowość - do wcześniejszych jego publikacji.
W swych wykładach Levinas przedstawia najważniejsze zagadnienia podejmowane w swoich pracach. Skupia się na pewnym kręgu zagadnień, które ściśle ze sobą wiąże. Zaczyna od "odklejenia" od siebie bytu i bycia, następnie wskazuje na kluczową rolę pytania, pytania o bycie, które nie posiada prawidłowej odpowiedzi. Sens samego pytania ujawnia się w pełni w literaturze, ta jednak jest nie docieraniem do sensu lecz jego maskowaniem.
Jedną z osi wokół których Levinas snuje swe wywody jest czas. Czas ujmowany nie tyle jako coś płynnego, jak to zwykliśmy sobie konkretyzować, lecz jako pojęcie utożsamiane z Innym. W ten sposób Levinas wiąże czas z komunikacją - pytanie wychodzi naprzeciw bytowi, przez co zachodzi akt komunikacji między mną i innym (innym w Innym = czasie). Ta komunikacja, zdaniem autora, powołuje nas do odpowiedzialności. Komunikacja nie może jednak odkrywać prawdy o Byciu, jednak jej zaprzestanie oznacza śmierć, albo odwrotnie: śmierć oznacza ustanie komunikacji, ponieważ spotkanie śmierci, doświadczenie śmierci to doświadczenie Innego, który przestaje być Innym. W śmierci ustaje dialog odpowiedzi, pozostaje tylko samo pytanie.
"Bóg, śmierć i czas" posiada wyraźnie charakter wykładów. Poszczególne rozdziały-wykłady podpisane są konkretną datą wygłoszenia, zwykle zamykają się na kilku stronach, zawierają dygresje i wtrącenia na temat poprzednich lub planowanych wykładów. Mimo to ciężko tu mówić o prostocie wywodu. Język Levinasa jest skomplikowany i trudny w odbiorze, miejscami ma się wrażenie, że jest on sztuką dla sztuki lub pewną automanifestacją tego, że w dialogu sens bycia jedynie się zaciemnia.
