Zdarzyło się pierwszego września (albo kiedy indziej)
Pavol Rankov

"Zdarzyło się pierwszego września (albo kiedy indziej)", czyli opowieść o tym jak spontaniczna gra przerodziła się w życiową rozgrywkę.

Powieść opisuje trzydzieści lat życia czwórki dzieci z Levic. Bohaterowie tej książki na jej łamach dorastają, z biegiem czasu podejmują ważne decyzje, po prostu lepiej bądź gorzej układają sobie życie.

Węgier – Jan, Żyd – Gabriel oraz Czech – Peter przyjaźnią się. Każdy z nich ulokował uczucia w pięknej Słowaczce – Marii. Chłopcy nie chcieli ubiegać się o jej względy naraz, więc postanowili pierwszego września urządzić zawody pływackie, których zwycięzca będzie miał szansę na zdobycie dziewczyny. Te zawody sportowe będą nijako spajać książkę, ale również przyjaźń chłopców, którzy wraz z przekładanymi przez nas stronami, staną się mężczyznami.

Książka Rankova nie jest tylko opowieścią o dojrzewaniu, o miłości i przyjaźni. Jest również powieścią o polityce, o przemianach na szczycie w latach 1938 - 1968 w Europie Środkowej. Przynależność narodowa odgrywa znaczącą rolę w tej książce. Ukazuje niesprawiedliwość. Pokazuje coś, co nie zaskakuje, o czym wszyscy wiemy, że obywatelom danego kraju w danym czasie było zdecydowanie trudniej niż innym - z góry, bez żadnej weryfikacji, kto rzeczywiście jest bardziej pracowitym, odpowiedzialnym, dobrym człowiekiem.

Maria: „Męska bufonada. Dokładnie tak zawsze postrzegałam politykę. Męska bufonada i przekręcanie prawdy. Dlatego nigdy nie interesowałam się polityką. Tylko podczas wojny było inaczej. Granice między dobrem a złem były jasne i niepodważalne. Wtedy czyny miały sens".

Książka „Zdarzyło się pierwszego września (albo kiedy indziej)” jest niewątpliwie o historii, ale stanowi ona jedynie tło opowieści Rankova, który postawił na pierwszym planie ludzi - ich sukcesy i porażki, ich nadzieje i rozczarowania, ich radości i spotykające nieszczęścia. To również powieść o utraconych szansach i rozbitych rodzinach. Rankov ukazuje jak wielki wpływ ma polityka i decyzje dobrze usytuowanych na życie zwykłych obywateli, dla których z przyczyn politycznych, ekonomicznych czy też społecznych trudno jest przeżyć każdy następny dzień.

„Pokręciłam głową:
- Ale ja po prostu nie chcę emigrować. Ani teraz, ani potem. Będę żyć tutaj.
- Czemu? – krzyknęli jednocześnie Jan i Peter.
- Bezsilnie rozłożyłam ręce.
- To jest moja ojczyzna. To jest ojczyzna? – wydarł się Jan. – To jest zadupie świata! Raz jest tu Czechosłowacja, potem Węgry, Słowacja, znów Czechosłowacja. Najpierw zajmują ją Niemcy, potem z kolei Rosjanie... To nie może być ojczyzna!".

Dzieciństwo Jana, Gabriela, Petera i Marii szybko przemienia się z sielskiego czasu na zależące od polityki chwile. Sytuacja zmienia się czasami z dnia na dzień. Dzieciaki, przeobrażają się na naszych oczach w młodzież, a następnie w dojrzałych ludzi, z któych każdy czego innego doświadczy, każdy ma inne poglądy polityczne i zdanie na określone tematy. Życie tych czworga nie ułoży się tak jakby tego chcieli, a mimo to będą umieli być szczęśliwi, doceniać dobre momenty i łapać wesołe chwile.

W opisywanej przeze mnie książce pojawiają się również śmieszne epizody. Zwłaszcza wtedy, gdy w losy bohaterów, słowacki pisarz, wplata historie opisujące zachowania autentycznych postaci historycznych znanych z czesko-słowackiej historii. Na łamach „Zdarzyło się pierwszego września (albo kiedy indziej)” można spotkać w niecodziennych, wyjątkowych sytuacjach Miklosa Hothy, Jozefa Tisa, Klementa Gottwalda czy Iwana Koniewa.

Każdy rozdział książki opisuje rok. W każdym z nich Gabriel, Peter i Jan będą chcieli zorganizować zawody pływackie, które los cały czas odkłada w czasie. Czy w końcu uda im się zrealizować plan? Czy dowiedzą się, kto może się ubiegać o rękę Marii? Z biegiem czasu oczywiście te zawody nabierają innego znaczenia, stają się poniekąd symbolem przyjaźni czwórki bohaterów nękanych wielką historią. Jak potoczą się losy tych bohaterów?

Rankov w ostatnim rozdziale "Zdarzyło się pierwszego września (albo kiedy indziej)" po raz pierwszy oddaje głos Marii. To z jej perspektywy obserwujemy świat. Ten rozdział stał mi się bliższy niż inne. Być może dlatego, że jestem kobietą i słuchałam opowieści drugiej kobiety o tym, co przeżyła, czego doświadczyła, kim tak naprawdę byli dla niej jej trzej przyjaciele. Maria podsumowuje to, czego byliśmy świadkami czytając książkę. Zarówno Jan, Gabriel jak i Peter byli dla niej ważni. Każdy z nich wpisał się w jej życie. Każdy dał jej coś od siebie. Trzej byli dla niej ważni. Z każdym mogła mieć inne życie.Maria podsumowuje ich wspólne losy pięknymi słowami, których niestety nie mogę przytoczyć, by nie psuć Wam okazji do poznania zakończenia tej historii.

Pavol Rankov zaskoczył mnie. Na łamach swej książki przedstawiał trzydzieści lat życia bohaterów. Ukazał ewolucję ich charakterów w sposób perfekcyjny. Nie był ani sztuczny, ani nachalny. Był prawdziwy.

„Zdarzyło się pierwszego września (albo kiedy indziej)” Pavola Rankova to moje pierwsze spotkanie z literaturą słowacką i już wiem, że na pewno nie ostatnie. Szybko prowadzona akcja, doskonałe portrety różnych bohaterów, historia rozgrywająca się za ich plecami - czego chcieć więcej? I ta prosta, ale wiele mówiąca, symboliczna okładka. Szczerze polecam! Tak jak bohaterowie tej książki żegnali się z Marią, ja mogę powiedzieć do Rankova:

"Nie żegnamy się przecież na zawsze".

Pavol Rankov zadebiutował jako autor opowiadań, w 1995 za swój pierwszy zbiór „Z perspektywy czasu” został uhonorowany Nagrodą im. Ivana Kraski. 2008 przyniósł pierwszą powieść słowackiego pisarza – „Zdarzyło się pierwszego września [albo kiedy indziej]”, za którą zdobył Europejską Nagrodę Literacką i kilka innych wyróżnień, m.in. Nagrodę Czytelników dziennika „SME”. Książka doczekała się także adaptacji teatralnej. W 2011 napisał „Matki”. „Zdarzyło się pierwszego września [albo kiedy indziej]” to powieść historyczna, obyczajowa, społeczna, przygodowa. Jest w niej sporo faktów, jeszcze więcej wyobraźni, dużo realizmu i całe bogactwo emocji. Jak na prozę słowacką przystało – zawiera w sobie, pozornie, sprzeczne elementy – dramat ustępuje miejsca humorowi, ironia toruje drogę cierpieniu, absurd pomaga zrozumieć realia. Osią powieści jest walka trzech przyjaciół (Węgra, Czecha, Żyda) o względy Słowaczki Marii. Corocznie organizowane (lub tylko planowane) zawody pływackie mają wyłonić zwycięzcę, którego nagrodą będzie pierwszeństwo w próbie zdobycia koleżanki. Maria jest tu główną bohaterką tej historii, choć stoi nieco w tle. Ale to za jej przyczyną mężczyźni podejmują swoje decyzje oraz ponoszą ich konsekwencje. Mimo różnych życiowych zawirowań, przez trzydzieści lat każdy z nich będzie nosił obraz słowackiej sympatii w sercu i z zazdrością spoglądał na jej aktualny status. Jak się okaże na przestrzeni całej powieści, wszyscy znajdą swoją szansę, ale kto z niej skorzysta? W tle Rankov umieścił wielką politykę, zmiany jakie dotykały Europę Środkową na przestrzeni 30 lat. Od 1938, kiedy bohaterowie to dzieciaki, których głównym problemem jest spór, który pierwszy zdobędzie Marię, przez eksterminację Żydów,  idee komunistyczne po ingerencję wojsk Układu Warszawskiego w 1968r,  O tym, jak polityka wciąga w swoje bagno, jak potrafi zniszczyć człowieka, jego relację z najbliższymi, jakich wymaga poświęceń przekonał się każdy z bohaterów. Czworo przyjaciół, każde z nich to dziecko innego narodu. Rankov na 460 stronach zmieścił nie tylko lekcję historii oraz lekcję życia, ale również naukę wielokulturowości, tolerancji, poszukiwania tożsamości. Z pewnością o powieści słowackiego pisarza nie sposób pisać w tak krótkim tekście, tę historię trzeba poznać. Tą pozycją Rankov wyrobił sobie opinię pisarza o świetnym warsztacie, szerokiej wiedzy (m.in. historycznej), znajomości ludzkiego wnętrza, który porządnie wykonuje swoją pracę, zbiera materiały, ciężko pracuje. Zaskakuje językiem powieści – mimo trudnych tak naprawdę tematów daje czytelnikowi komfortowy, lekki styl, który nie męczy, nie ciąży, nie nudzi. Wieloaspektowość tej krótkiej (!) powieści jest godna podziwu – jest tu historia, jest obyczajowość, są wreszcie ludzie i wszelkie uczucia, które się w nich rodzą; jest miłość i przyjaźń – wartości, które zwyciężają każdą próbę.