Trawa śpiewa
Doris Lessing

Jakiś czas temu czytałam “Lato przed zmierzchem” Doris Lessing i tak mnie ujął styl opowieści, że postanowiłam sięgnąć po kolejną autorstwa noblistki. Kolejna okazała się w rzeczywistości pierwszą, bo „The Grass Is Singing” to debiut literacki Brytyjki. Trochę więc pokrętnie zaznajamiałam się z twórczością Lessing. A już gdy tylko dowiedziałam się, że biblioteka dysponuje tekstem oryginalnym, czyli w języku angielskim, aż się oblizałam. Zaiste moje maniery czasami mnie samą napawają ogromnym zdziwieniem. Następna lektura to będzie… kurs ogłady, hihihi…

               Akcja „The Grass Is Singing” rozgrywa się na przełomie lat trzydziestych i czterdziestych ubiegłego wieku w dawnej Rodezji (obecnie Zimbabwe). Bohaterką jest ok. 30 letnia biała kobieta (kolor skóry ma tu znaczenie), która niejako wbrew własnym wyobrażeniom o sobie samej i pod wpływem opinii innych na swój temat wychodzi za mąż za ledwie poznanego ubogiego farmera (też biały). Ona przyzwyczajona do wygód miasta, on wpatrzony w farmę, która jest wprawdzie zadłużonym, lecz jego oczkiem w głowie. Oboje nie przystają do siebie pod żadnym względem. Inne mentalności, inne charaktery, inne oczekiwania. Po kilku latach jałowego małżeństwa Mary zostaje znaleziona martwa w swoim domu, a do morderstwa przyznaje się czarnoskóry Moses (kolor skóry znowu ma znaczenie). Opowieść rozpoczyna się od krótkiego komunikatu prasowego dotyczącego zdarzenia. Z jego treści wiem, kto zabił, kogo, kiedy i z jakich powodów. Mogłoby się więc wydawać, że skoro kryminalne okoliczności są znane, czytelnik zostanie pozbawiony całej tajemniczej otoczki związanej z wyjaśnieniem sprawy. Nic bardziej mylnego, bo Lessing potrafi mistrzowsko wydobywać na światło dzienne drobiazgi, minisceny, gesty, półsłowa – niby nieistotne, lecz o ogromnym ładunku psychologicznym. Czy w kontekście kryminalnym okażą się okolicznościami łagodzącymi czy obciążającymi? O tym dziennikarz milczy.

               Afryka w „The Grass Is Singing” nie jest przepełniona serdecznymi wspomnieniami i melancholią do orientalnego kontynentu, jak to się choćby dało odczuć w „Pożegnaniu z Afryką” Karen Blixen. Założę się, że wielu z nas do farmy u stóp gór Ngong wybrałoby się bez dłuższego zastanawiania nawet dziś, natomiast krajobrazy malowane przez Lessing, choć zachwycająco piękne, będąc opatrzone duszną atmosferą i chorobliwie falującymi nastrojami głównej bohaterki, nie wydają się już tak gościnne. Afryka Lessing jest bowiem przesiąknięta odpychającymi kontrastami i niezrozumiałym zmaganiem się z niebezpieczeństwem występującym pod różnymi postaciami. Jego źródło stanowi już sama przestrzeń: wokół pola uprawne, cienie falujących drzew, upał zalegający nad równinami. Dodatkowo powracające poczucie rozdarcia między wewnętrznym „ja” bohaterki a obrazem, jak postrzegają ją inni, potęguje nieodparte wrażenie dysharmonii. I wreszcie impuls zapalny stanowi kumulujące się napięcie między białymi i czarnymi. Świadomie używam stygmatyzujących sformułowań, bo jednym z wątków rodezyjskiej powieści jest rasizm w najczystszej postaci. Lessing ukazuje stosunki między farmerami, tymi zawsze są biali Afrykanerzy, a czarnymi vel czarnuchami (pejoratywnych sformułowań pod adresem tubylców nie brakuje, wszak sama Lessing wzrastała w Rodezji, więc z pewnością niejedno słyszała i widziała), dziś byśmy powiedzieli rdzennymi mieszkańcami. Lessing jak najbardziej świadomie decyduje się na język, którym bohaterowie od lat przesiąkali, sami zupełnie nie zdając sobie sprawy z narzędzia, jakim się posługują do wyrażania pogardy dla drugiego osobnika. W ich mniemaniu bowiem Murzyn (sic!) przecież nie może się równać rasie panów. Zresztą myśl o równi praw wydaje się Mary tak obrazoburcza, że aż przyprawia ją o mdłości. Autorka świetnie oddaje obłudny światopogląd „istot lepszego gatunku”, które przybyły na obcy sobie kontynent, by eksploatować mieszkańców, ziemię i jej zasoby dla własnych korzyści, w tym przede wszystkim dla materialnego bogactwa. Mówiąc wprost, przygnała ich tu chciwa wizja zysków. Natomiast przed lokalnymi mieszkańcami, którzy w XX w. (sic!) ciągle jeszcze są sprzedawani jak rzecz od farmera do farmera i traktowani jak zwierzęta (takim językiem posługują się biali wobec nich), próbują kreować obraz białego człowieka, który potrafi pracować dla samej idei, podczas gdy „leniwy Murzyn” oczekuje zapłaty, co przecież z założenia jest nie do pomyślenia, by istota ledwie dorównująca zwierzęciu domagała się własnego kąta dla założenia rodziny i pielęgnowania intymnych chwil. Takich scen rozsianych w „The Grass Is Singing” jest zresztą więcej. Niby drobne, niby nie posuwają narracji, a jednak smagają niczym biczem i rzucają mnóstwo światła na zatęchłą koncepcję białej supremacji.

Tak się zagalopowałam o relacjach społecznych, że właściwie główna bohaterka zeszła mi na dalszy plan, a to przecież ona jest, jeśli nie siłą napędową powieści, to przynajmniej źródłem następujących po sobie wydarzeń. Patrząc na Mary, nie można nie zadać sobie pytania, czy człowiek jest produktem okoliczności, czy może własnych decyzji. Tertium non datur. Ale czytając Lessing, nie da się również jednoznacznie rozstrzygnąć, gdzie leży przyczyna takiego stanu rzeczy. Lessing jest doskonałą obserwatorką, równie świetną analityczką, jednakże ocenę i wyciąganie wniosków przerzuca na czytelnika.

Gdybym miała podsumować jej powieść jednym słowem, odpowiedź zawarłabym w jednym wyrazie – konflikt. Konflikt na wielu płaszczyznach, w odmiennych konfiguracjach i na różnych etapach życia. Mała Mary dorasta w rodzinie, w której miłość już dawno wygasła. Ojciec pijak, matka szarpiąca się o przetrwanie. Zafiksowany w pamięci obraz rodzinnego domu będzie dla niej przestrogą, by nie powielać błędów rodziców. Cóż, kiedy to nie uchroni dorosłej Mary przed katastrofą. Idąc własną drogą, wydaje jej się, że słuszną, brutalnie dowiaduje się, że otoczenie patrzy na nią i jej przyszłość inaczej niż ona sama. I tu następuje punkt zwrotny, który niczym mechanizm spustowy wywoła bezpośrednie i pośrednie konsekwencje. Mary bowiem próbując sprostać oczekiwaniom innych, zagubi się we własnych pragnieniach. Zagubi się w nich do tego stopnia, że gdy jeden jedyny raz spróbuje naprawić błąd pierworodny, w efekcie zamiast zbliżyć się do osiągnięcia celu, wyzwolić ze świata, który ją osacza, zatraci siebie bez możliwości ocalenia. Smutne, ale Mary przegra podwójnie, bo zarówno z własną wizją na siebie samą, jak i w starciu z obcym wyobrażeniem.

Lessing fantastycznie oddaje stany duchowe bohaterki, ich odcienie, zmiany, pęknięcia, od drobnych drgnień, rozterek i niepewności począwszy aż do niemal obsesyjnych stanów nachodzących ją nieustannie strachów, lęków, niespełnionych pragnień, duszących wizji, a na osaczającej ją długodystansowej samotności kończąc. Lessing nie przepuści żadnemu szczegółowi i nigdy nie powtórzy się podobny opis. Im bardziej Mary obezwładnia jej własna bezsilność, apatia i złość, tym bardziej czytelnika zniewala pełnia wyłaniającego się portretu, który także w wymiarze ogólnym zasadza się na kontraście: zmienność umysłu Mary w kontrze do niezmienności afrykańskiej przyrody. Wielokrotność odbić i bogactwo powstałych w ten sposób myśli, odczuć, wrażeń powodują, że niczym w Euklidesowej geometrii obraz wielokrotnie odbity i przekształcany pozostaje, o zgrozo, bezwzględnie ten sam, choć już nie taki sam. 

Mój krótki rys o „The Grass Is Singing” Doris Lessing w żadnym razie nie wyczerpuje dostatku tematyki, choćby przez to, że pominęłam kwestię sytuacji kobiet. Daje jedynie krótki i wybiórczy wgląd w niektóre zagadnienia. Mam nadzieję jednak, że okaże się dla Was wystarczający, by podjąć się wyprawy do dawnej Rodezji i być gotowym, by zaryzykować próbę dialogu z Lessing, po lekturze której w myślach wciąż pozostaje więcej pytań niż odpowiedzi.

„The Grass Is Singing” Doris Lessing czytałam w oryginale, nie znam więc polskiego przekładu. „The Grass Is Singing” ukazało się w 1950 r., natomiast polskie tłumaczenie pod tytułem „Trawa śpiewa” – o ile wiem – dopiero w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku. Ciekawam, jak bardzo pierwszy i współczesny przekład mogłyby się różnić od siebie choćby pod względem podejścia do zagadnienia nazewnictwa rdzennych mieszkańców Afryki. Ot, taka mała zagadka.

Co dodatkowo istotne, autorka nie posługuje się skomplikowanym językiem, a jej konstrukcje stylistyczne nie stanowią wielopiętrowych rusztowań. To jeden z wyróżników pisarskich Lessing. Znajomość języka angielskiego na poziomie średniozaawansowanym spokojnie wystarczy, by podelektować się książką, zrozumieć ją i poczuć jej klimat. A poza tym jaka to radość, gdy uświadomicie sobie, że czytacie powieść nie tylko w oryginale, lecz na dodatek dzieło noblistki. Brawa dla Was!

Biała kobieta zamordowana przez swojego czarnoskórego służącego. Taką informacją nagrodzona literacką nagrodą nobla (2007) Doris Lessing rozpoczyna powieść „Trawa śpiewa”. Wiadomością, którą zazwyczaj kończą się kryminały, autorka daje nam do zrozumienia, że to będzie coś innego. W książce nie będziemy szukać kto zabił lecz dlaczego.



Na kolejnych stronach książki poznajemy Mary. Bohaterka znana czytelnikowi jest tylko z imienia. Podążamy jej historią poznając jej nieszczęśliwe dzieciństwo, lata młodzieńcze kiedy ucząc się samodzielności wyjechała do miasta aż w końcu dochodzimy do momentu kluczowego. Mary podsłuchała, że jej przyjaciółki za jej plecami rozprawiają o samotnym życiu bohaterki, sugerując w niej braki, które powodują brak małżonka. Od tej pory aby uniknąć plotek Mary obsesyjnie szuka męża. I znajduje. Dick Turner - chłopak, który postanowił zostać farmerem w Południowej Afryce przez przypadek trafia do kina gdzie poznaje swoją przyszłą żonę. Od tej pory Mary ma nazwisko a jej życie zmienia się w koszmar. Bo co ma robić ambitna kobieta w gorącym afrykańskim klimacie gdzie żar niemal leje się z nieba? Mary stopniowo zaczyna zatracać się w samej sobie. Jej kontakty z mężem ograniczają się jedynie do pogardliwego manipulowania nim a z racji traumatycznych przeżyć bohaterki z dzieciństwa małżeństwo nie ma szans na jakiekolwiek pożycie erotyczne. Dopiero nowy czarnoskóry służący Mosesly wzbudza w Mary jakiekolwiek seksualne fantazje. To jest jednak powód dla którego bohaterka zaczyna gardzić sobą jeszcze bardziej (bardziej, bo wcześniej gardziła sobą z powodu nieudanego zamążpójścia i przeniesienia się z miasta na gorącą wieś). Mary nienawidzi Murzynów, nie uważa ich za ludzi dlatego nie potrafi pojąć własnej fascynacji ciałem czarnoskórego mężczyzny. W Mary zaczyna budzić się histeryczna nerwica. Powieść czyta się jak powieść psychologiczną, ale czy nią jest? Lessing zajęła się jedynie uczuciami bohaterki spychając uczucia Dicka na tło. Oczywiście Dick ma swoje uczucia. Denerwuje się na Mary i wychodzi na papierosa, krzyczy na nią, przeprasza, ale żyje jednak głównie swoją farmą. Natomiast Mary zalewają fale najróżniejszych uczuć.  Począwszy od nienawiści, dumy, urażeniu a skończywszy na matczynym rozczuleniu. I o ile początkowe emocje Mary są dla większości osób zrozumiałe (no bo nie ma czemu tu się dziwić, kobieta samotnie spędza całe dnie w ponad 40 stopniowym upale w domu, który przypomina ruderę) o tyle później cała jej gama uczuć zaczyna przyspieszać, mieszać się i wprowadza w stan chaosu. Mary jest kłębkiem niezrozumiałych nerwów, ma paranoje. W powieści jest kilka płaszczyzn relacji. Relacja Mary z jej mężem ma charakter raczej przyjacielsko – matczyny niż małżeński. Relacja Mary – reszta białego świata praktycznie nie istnieje gdyż Mary swoją nadmuchaną dumą zniechęciła do siebie wszystkich sąsiadów. Pojawia się w końcu relacja Mary i Moses przedstawiana w sposób niezrozumiały dla czytelnika jak gdyby tajemnica mogła być tylko zrozumiana dla bohaterów relacji. Wiemy, że Mary myślała o Mosesie w kategoriach quasi-seksualnych jednocześnie uważając go za mniej niż człowieka. W Mosesie natomiast narastała nienawiść do Mary choć i również pewnego rodzaju fascynacja. W powieści są także przedstawione dwa trójkąty relacyjne. Dick – Mary – Moses oraz Mary – Dick – Nowy Zarządca. O ile pierwsza relacja z wiadomych względów jest dziwna sama w sobie o tyle kolejna wymaga wyjaśnienia. Cała rzecz zaczyna się gdy nowy zarządca farmy podgląda Mosesa czeszącego i ubierającego Mary (a musimy pamiętać, że to był (a, niech będzie) niewolnik z białą Brytyjką). Zwalnia on natychmiast Murzyna co Mary odbiera ratunek przed nią samą. Planuje nawet znaleźć u młodego zarządcy pomoc z której jednak rezygnuje i koniec końców zostaje zamordowana. Obraz wszystkich relacji wskazuje jednak, że Mary nie była królową towarzystwa dryfującą po wodach znajomości. Na koniec zostawiłam sam lukier. Biali ludzie i czarni ludzie mieszkający na jednej posesji. W czasach gdy podziały rasowe miały się doskonale. Główna bohaterka musiała znaleźć sobie miejsce pomiędzy czarnoskórymi zwierzętami, dalekim mężem i rozsypującym się domem. Mary odzyskiwała pewność siebie jedynie wtedy gdy pomiatała swoimi pracownikami. Lessing przepięknie namalowała nam pejzaż Południowej Afryki. Przedstawiła problemy ekonomiczne gdzie to już nie rasa a klasa społeczna sytuowala ludzi w hierarchi. To były czasy gdize określenie „biała biedota” nadal budziło wstręt, ale stawało się coraz bardziej aktualne. Nie wszyscy radzili sobie doskonale, nie wszystkich wojny doprowadziły do góry pieniędzy. Turnerowie żyli w ubóstwie, które było pośrednią przyczyną morderstwa. Żeby posmakować całości najlepiej przeczytać książkę co najserdeczniej polecam. Lessing zachwyca, przeraża opisowością stanów histerycznych i zachęca do chwili zastanowienia.