Strzelby, zarazki i stal Krótka historia ludzkości
Jared Diamond

W powieści „Cywilizacje” francuski pisarz Laurent Binet „odwraca” historię. Przy pomocy przypadku „majstruje” tak, że to Inkowie pierwsi docierają do Europy. Jakie mogłyby być tego skutki? To co stworzył Laurent Binet to tylko literacka zabawa. Fascynująca – nie przeczę – ale to tylko wyobraźnia. Natomiast bardzo na serio analizuje dzieje świata Jared Diamond w książce „Strzelby, zarazki, stal. Krótka historia ludzkości”. Biolog pomaga nam odpowiedzieć, czy wizja Bineta jest prawdopodobna. Zastanawia się, „dlaczego historia ludzkości potoczyła się inaczej na poszczególnych kontynentach?”[1]Nie wierzy w przypadek. Wymienia, co dało pewnym ludom przewagę nad innymi, ale drąży też „dlaczego zatem to właśnie Europejczycy, a nie Afrykanie czy rdzenni Amerykanie znaleźli się w posiadaniu strzelb, najbardziej śmiercionośnych zarazków i stali?”[2]

Gdyby kazać Jaredowi Diamondowi wykopać dół, przekopałby się na przeciwległy kraniec Ziemi. Facet drąży temat pytając po raz kolejny: „Dlaczego?”, „Co było przyczyną?” i w tym drążeniu dociera dość daleko w dziejach ludzkości. Jak sam napisał: „(…) przyczyny dysproporcji występujących we współczesnym świecie sięgają korzeniami daleko w głąb prehistorii”[3]. I właśnie tam Jared Diamon nas zabiera.

Jest to arcyciekawy spacer, acz długi i z lekkimi wybojami. Zakładam, że skoro zainteresowaliście się tą książką to historia i antropologia zajmują pewne miejsce wśród waszych zainteresowań. Od razu wam powiem, żebyście pobiegli po tę publikację do sklepu, biblioteki itp. Co bym o niej nie napisała, jest to książka dla was. Jared Diamnod stawia jasne tezy i pokazuje, jak daleko jest się w stanie udać, aby je udowodnić. Jego wywód jest wciągający i klarowny oraz wyjątkowo szeroki. Biolog pisze zajmująco, ale rozwlekle. Mówiąc prosto zdarza mu się powtarzać. Jego analizy są szczegółowe i poparte bandanami, jednak mi dzwoni w głowie pytanie, czy nie mógłby swoich myśli jakoś skonsolidować.

„Strzelby, zarazki i stal” to wspaniała geneza tego, gdzie teraz są ludzie. Jared Diamond „wynosi” kolebkę ludzkości daleko do prehistorii i szczegółowo maluje nam, jak się kształtowała cywilizacja. Dostajemy wspaniały i dający do myślenia wywód. Może nieco rozwlekły, ale i tak wart przeczytania.

[1] Jared Diamond, „Strzelby, zarazki, stal. Krótka historia ludzkości”, tłum. Tomasz Tesznar, Poznań 2020, s. 11.
[2] Tamże, s. 30.
[3] Tamże, s. 31.

Czasem zdarzają się takie książki, które potrafią przenieść nie tylko na wyższy poziom świadomości, ale i sprawić, że zawędrujemy w odległe czasy czy epoki. Choć może się to wydawać nieco infantylne, z czymś takim miałem miejsce, gdy sięgnąłem po „Strzelby, zarazki i stal. Krótka historia ludzkości” autorstwa Jadera Diamonda. Początkowo zakładałem, iż będzie to przygoda związana raczej z historią bardziej nam współczesną, ale już po kilku stronach okazało się, że Autor sięgnął aż po zaranie dziejów ludzkości. Co warte uwagi, przedstawił nam historię nie oczami Europejczyka czy Amerykanina, ale człowieka pochodzącego z innego kręgu kulturowego. Od razu widać, że jest zafascynowany ludami prymitywnymi, z którymi styka się w regionie wysp Pacyfiku. Co więcej, pisze w taki sposób, że sami – mimo naszych wrodzonych uprzedzeń – zaczynamy dostrzegać ich inność jako coś wspaniałego, ale i zaczynamy im zazdrościć pod pewnymi względami. No, ale nostalgię pozostawmy w sferze niedomówień i przejdźmy do rzeczy.

            Książka Jareda Diamonda to istny wehikuł czasu. Zakres informacji tam zawartych jest iście imponujący, bo sięga od zamierzchłej przeszłości po czasy nam współczesne. To nie tylko przygoda antropologiczna. Śmiało można powiedzieć, że to również lektura podróżnicza, historyczna, czasem nawet filozoficzna. Z kart tej pozycji dowiecie się o tym, jakie czynniki sprawiły, że kultura, nazwijmy ją ogólnie zachodnią, zdominowała cały glob. I to mimo faktu, że nasi przodkowie wcale nie mieli żadnych forów, czy to od natury, czy innych czynników związanych z położeniem geograficznym. Co więcej, Europę niejednokrotnie gnębiły katastrofy naturalne, epidemie, głód, wojny i to w stopniu większym od innych regionów świata. W porównaniu do innych kontynentów nie mamy nawet większego zasobu surowców naturalnych, który mógłby nas predestynować do roli hegemona. A jednak stało się tak, że to Europa zdominowała świat. Pominę milczeniem fakt, w jakim stylu to zrobiła, ale fakt jest faktem. Zawsze frapowało mnie dlaczego Chińczycy, którzy wyprzedzali naszych antenatów pod niemal każdym względem, nie zdominowali świata. Diamond w tej książce dał na to dosadną odpowiedź. Jaką? Sprawdzicie sami. Autor nie skupił się tylko na Chinach czy Hindusach. Opisał tutaj mieszkańców Australii, Indian, mieszkańców wysp Pacyfiku czy Afrykanów. 

Momentami miałem wrażenie, jakbym czytał podręcznik mówiący o tym, jak dokonać podboju innych cywilizacji. I co ważne, wcale nie potrzeba nam najnowszych zdobyczy technologii, choć zdecydowanie mają one spore znaczenie. Największą bronią ludzkości jest nasz umysł, nasze idee i umiejętność przekazywania ich dalej, na przykład poprzez literaturę. Przyznam, że było to dla mnie największym zaskoczeniem, niby oczywistym, ale jednak nieuświadomionym. Tak, właśnie. Posiadanie literatury, nie ważne w jakiej formie, stało się przyczyną ekspansji Europejczyków. Oczywiście nie tylko to, byłoby to zbytnim uproszczeniem. Niemniej taki wniosek uderzył mnie tak bardzo, że nadal nie potrafię wyjść z podziwu, bo ja nigdy bym czegoś tak rozsądnego nie wydedukował.

Cała ta synteza dziejów ludzkości jest naprawdę przekonywująca, dosadna, niemal kompletna. Niemal, bo uważam, że Autor powinien rozwinąć swą pracę na kilka tomów. Niemniej doceniam cały ogrom włożonej przez niego pracy. Jako historyk, jestem mu ogromnie wdzięczny, bo przypomniał mi o jednej sprawie – historia nie kończy się na Europie, Chinach, Indiach czy Amerykach. Są jeszcze inne regiony, równie fascynujące, a niestety, pomijane w naszej rodzimej historiografii. I zdecydowanie uważam, że stan ten należy szybko naprawić.

Książkę czyta się naprawdę genialnie. Jestem nią niesamowicie oczarowany i śmiało twierdzę, że każdy człowiek, który interesuje się, choćby odrobinę, dziejami świata, powinien po nią sięgnąć. Nie znajdziecie tam wielu przypisów, jakiś supernaukowych wywodów, które utrudnią lekturę. Jest wręcz przeciwnie, czyta się ją szybko, niemal jak objawienie. Co rusz, pełno cennych obserwacji, konkluzji, przypuszczeń ocierających się o pewniki… Tak, zdecydowanie to jedna z najciekawszych książek jakie kiedykolwiek przeczytałem.

Książka z Klubu Recenzenta serwisu nakanapie.pl.

Kwestia przypadku

Czy zastanawialiście się kiedyś, ile elementów musiało zaistnieć, żeby ludzkość znalazła się na takim etapie cywilizacji, na jakim jest obecnie? Czy ludzie na poszczególnych kontynentach mieli równe szanse rozwoju, czy może jednak były miejsca bardziej uprzywilejowane? Jared Diamond postanowił znaleźć odpowiedzi na te pytania i wiele innych. "Strzelby zarazki i stal" to pozycja, która znakomicie przedstawia rozwój cywilizacji na poszczególnych kontynentach. Autor przedstawił najmocniejsze strony każdej z lokacji oraz te, które mogły przyczynić się do spowolnienia postępu w danej społeczności.

Książka Jareda Diamonda to idealna pozycja dla osób, które są zainteresowane antropologią historyczną i chciałyby nabyć szersze spojrzenie na historię rozwoju ludzkości. Czuję się w obowiązku ostrzec, że książkę cechuje dość silny naukowy sznyt, więc jeśli ktoś szuka lekkiej lektury do podczytywania w wolnym czasie, może się od niej odbić.

Informacje zawarte w książce Diamonda dają szansę na nowe spojrzenie na historię ludzkości oraz refleksję nad zjawiskami, które wcześniej nawet nie wpadły nam do głowy. O ile jednak zgodzę się z tym, że zachodnie pojmowanie inteligencji nie jest jedynym słusznym, to umniejszanie wkładu ludzi w rozwój zachodniej cywilizacji i nieustanne sugerowanie, że jest ona dziełem przypadku i świetnej lokalizacji, wydaje mi się sporą nadinterpretacją. Odnoszę wrażenie, że niektóre argumenty, które mogłyby przeczyć teoriom autora, zostały celowo przez niego przemilczane. Nie zmienia to jednak faktu, że "Strzelby, zarazki i stal" to bardzo dobra i wartościowa lektura, która może zmienić nasze myślenie o świecie i jego historii.