Panów piłą. Trzy legendy o Jakubie Szeli
Ryszard Jamka

Jak często to, co bierzemy za fakty, jest jedynie jedną z możliwych wersji danego zdarzenia? Kto decyduje o tym, jak postaci historyczne zostaną zapamiętane? Książka Ryszarda Jamki nie dotyczy tego tematu bezpośrednio, ale na podstawie opowieści o Jakubie Szeli możemy zacząć się właśnie nad tym problemem zastanawiać. Która z interpretacji wydarzeń wygra i stanie się tą obowiązującą oraz jak zmieniała się koncepcja ujęcia tematu w zależności od czasu i grup społecznych? Autorowi udało się stworzyć pracę historyczną, wciągającą jak dobra powieść. A skoro sam Robert Makłowicz stwierdza, że “to nie tylko potrzebna, lecz także fascynująca lektura”, to lepszej zachęty nie znajdziecie.

O rabacji galicyjskiej pewnie każdy coś tam wie, choćby z lekcji historii, jeśli się więcej tematem nie interesował. I z podręczników wynikałoby, że wszystko skupiało się wokół jednej postaci, czyli Jakuba Szeli, który miał być dowódcą zrywu chłopskiego przeciwko ziemiaństwu, odpowiedzialnym za gwałty, wyjątkowo brutalne mordy i rabunki. Do mnie Szela wracał co jakiś czas od czasu studiów, bo a to spektakl Strzępki i Demirskiego W imię Jakuba S., gdzieś między zajęciami czytany poemat Jasieńskiego Słowo o Jakóbie Szeli, czy całkiem niedawno czytane Deutsch dla średniozaawansowanych Macieja Hena i oczywiście Baśń o wężowym sercu Radka Raka. Obraz Szeli w tych wszystkich dziełach odbiegał od tego, co znałem już ze szkoły - nie tylko przedstawiano go jako bezwzględnego przywódcę zbrodniczego ruchu, ale także kogoś więcej. Dzięki rozprawie Jamki, Panów piłą. Trzy legendy o Jakubie Szeli, możemy dokonać uporządkowania tych różnych portretów postaci.

Bardzo mi odpowiadało to, w jaki uporządkowany sposób Jamka przedstawił całe tło historyczne, społeczno-polityczne i kulturowe każdego z okresów, o których pisze, dzięki czemu czytelnikowi łatwiej się połapać, dlaczego nie ma jednej legendy o Szeli oraz czemu narracja na temat tej postaci się zmieniała. Udało się autorowi pokazać, że Szela - człowiek istniejący gdzieś w danym momencie historycznym - i Szela - postać historii wokół ruszenia chłopskiego - nie muszą się ze sobą pokrywać. I zresztą się nie pokrywają. Wspomniany wyżej Jasieński pisał w przedmowie swojego poematu, że “gdyby nawet Szela historyczny nie istniał, to […] należałoby go wymyślić” dla budowania świadomości klasowej. Słusznie zatem Jamka zauważa, że mamy do czynienia już nie tylko z postacią historyczną, ale legendarną, której, w zależności od wersji, przypisuje się różne role.

W zależności od okresu historycznego, kiedy zmieniało się postrzeganie rabacji oraz samego Szeli, wyróżnił autor trzy legendy: czarną, białą oraz czerwoną. Pierwszą stworzyła wokół przywódcy powstania szlachta, która chciała wskazać na zbrodniczość chłopskiego ruchu – zgodnie z nią Szela miał być zdrajcą i mordercą. Biała, analogicznie do czarnej, miała wskazać chłopskiego przywódcę jako bohatera, czerwona natomiast kogoś na kształt poruszyciela mas chłopskich, kto miał uświadomić o klasowej i społecznej przynależności. Jamka przygląda się bardzo uważnie każdej z legend oraz ich wariantom, wśród wszystkich konfliktów interesów, spisków i prób naciągnięcia faktów przez różne stronnictwa sam gubi momentami swojego bohatera z oczu.

W pracy Jamki uwidacznia się jego osobiste zaangażowanie w temat – autor nie ukrywa się w tekście, lecz staje się widoczny, oddając bohaterowi sprawiedliwość. Ogromne wrażenie robi także bibliografia, która ciągnie się na kilkadziesiąt stron - widać nad wyraz rzetelną kwerendę. Do niektórych fragmentów na pewno będę wracał, zwłaszcza tych dotyczących literackiego ujęcia Szeli, a pojawiał się on dość często na kartach poematów, dramatów i powieści. Dla wszystkich zainteresowanych tematem Panów piłą powinno się stać lekturą obowiązkową.

,,Trzy legendy o Szeli udowadniają, że historia jest narzędziem realizowania interesów grupy, a posługują się nią w ten sam sposób zarówno politycy, jak i historycy".

"Trzy legendy o Jakubie Szeli", autorstwa Ryszarda Jamki, prawnika i historyka to książka, która przykuwa uwagę od pierwszych stron. Nie jest to typowa biografia. Na początku książki znajduje się skrócony życiorys Szeli, dalej, ma my trzy legendy o nim. Autor pisze lekko, płynnie, ciekawie, rzetelnie, z subtelnym poczuciem humoru. Czuć ogrom pracy, zaangażowanie i trud, jaki Pan Ryszard włożył w powstanie tej lektury. Ukazuje jak mylny, zakłamany obraz większość z nas ma o tym niesamowitym człowieku. Jest to swoiste rozliczenie z historią, ze zniekształconym, odpowiednio wpasowanym na potrzeby wizerunkiem. Szela był przywódcą chłopów, który zapoczątkował krwawą rzeź szlachty. Oni w odróżnieniu od panów, uznawali go za swojego bohatera, który przyczynił się do zniesienia pańszczyzny.

Pierwsza legenda - "Czarna legenda" wymyślona przez szlachtę, ofiary i rodziny ofiar poszkodowanych w rzezi. Przedstawia Szelę jako bezdusznego, bezlitosnego mordercę i kata. Druga - "Biała legenda" jej autorami są chłopi, była głównie przekazywana z ust do ust, chłopi w przeważającej większości byli analfabetami. Szela jawi nam się tutaj jako niezłomny bojownik o lepszy los ciemiężonych chłopów. Chłopi żyli w strasznych, niegodnych warunkach, panował głód, choroby i okrutne kary. Ich los był z góry przesadzony, nie mieli żadnych szans z właścicielami ziemskimi. I trzecia - "Czerwona legenda" wymyślona przez komunistów na ich potrzeby. Obok mamy ciekawe, autentyczne spojrzenie na realia, jakie panowały w ówczesnej wsi i świecie. Codzienność ludzi i obyczaje.

Fascynująca, trudna i jednocześnie bardzo potrzebna książka, o człowieku, który dla jednych był zaciekłym wrogiem, dla drugich stał się wybawcą. I to przepiękne wydanie, w twardej oprawie z licznymi ilustracjami, robi bardzo pozytywne wrażenie. Zdecydowanie polecam, nie tylko sympatykom historii.