Opowieści niesamowite. Literatura francuska. Tom 1

Reaktywacja cenionej piwowskiej serii − antologii klasycznych nowel z czasów, gdy wierzono w duchy, a niesamowitością parali się najlepsi pisarze. Na początek – tom francuski. Klasyczni autorzy: Nerval, Mérimée, Maupassant, Balzac, Apollinaire, France; znakomici tłumacze: Julian Tuwim, Tadeusz Boy-Żeleński, Adam Ważyk. W kunsztownej formie pierwotne instynkty. Groza, erotyka, niesamowitość.

Autorem wyboru i wstępu jest Jerzy Parvi. „Szlak, którym Jerzy Parvi, autor niniejszej antologii, prowadzi nas przez obszar literatury francuskiej, przez długi czas spowijają dwie wonie: siarki i kadzidła. Nie dajmy się zwieść figlarnej atmosferze Diabła zakochanegoJacques’a Cazotte’a […], pod warstwami koronek i jedwabi kryje się tam poważne pytanie o to, jakie właściwie siły – ludzkie, boskie, diabelskie? – kierują naszymi poczynaniami, gdy w grę wchodzi pożądanie. Podążamy w tej książce, co prawda nie do końca, ale przynajmniej do pewnego momentu, szlakiem potrójnym: niesamowitości, diabelstwa i erotyki” – pisze w posłowiu Maciej Płaza.

Wybór rozpoczyna opowiadanie Cazotte’a, który tym jest dla literatury francuskiej, czym Lewis dla angielskiej, Hoffmann dla niemieckiej czy Poe dla Amerykanów. Diabeł zakochany Cazotte’a z 1772 roku, zaini­cjował nowy typ fantastyki w prozie. Inspirował się nim E. T. A. Hoffmann, diabelskie echa rodem z Cazotte’a można znaleźć u Gautiera, Baudelaire’a, nawet Apollinaire’a.

Gatunek fantastyczny różni się zasadniczo od baśni, uję­tej w jednolitej konwencji cudowności. Cazotte w fabułę opowieści o sprawach i ludziach rzeczy­wistych włączył zjawiska, które nie są zgodne z fizycznymi prawami tej rzeczywistości. Powstała nowa konwencja – wpleciona w świat realny fantastyka balansująca w stronę dziwności lub w stronę cudowności. Niezwykłe sytuacje i postacie mogą zostać sprowadzone do realnych wymiarów tego świata lub też pozostać w sferze faktów niewytłumaczalnych. Charakterystyczne dla gatunku jest utrzymywanie czytelnika w nie­pewności przez dłuższy lub cały czas narracji i pozostawienie mu wyboru interpretacji tych faktów.

W wyborze czytelnik spotka się z francuską literaturą fan­tastyczną w jej rozmaitych odsłonach, zależnych od czasów, w których powstały. Około pięć dekad dzieli Diabła zakochanego od pierwszej generacji romantyków, w tym przywołanego w zbiorze Nodiera. Wraz z nim nadchodzi pokolenie rozczarowane rzeczywistością porewolucyjną. Kryzys wartości, załamanie wiary w rozum i postęp u jednych, kryzys wiary w Boga u innych, niepokój egzystencjalny – to wszystko subtelnie rejestruje literatura i daje się oryginalnie wypowiedzieć w konwencji gatunku. W fantastyce francuskiej coraz silniejsze stają się obce prądy, którym Francja ponapoleońska już nie mogła się oprzeć. Przede wszystkim jest to angielska powieść grozy zwana gotycką. To z Anglii tłum­nie przybywają na kontynent duchy, zjawy i wampiry zaludnia­jące zamczyska, klasztory i kostnice. Za nimi podążyły duszki i skrzaty, których pełno było w starych legendach i pieśniach ludowych. Drugim nurtem, współgrającym z angielskim gotyzmem i zasilającym francuską fantastykę romantyczną staje się rodzima tradycja barokowej opowieści grozy i okrucieństwa.

Z czasem wpływy angielskiej powieści gotyckiej i poezji zaczynają ustępować miejsca zjawisku, któremu na imię Ernst Theodor Amadeus Hoffmann. Młodzi pisarze romantyczni widzą w nim twórcę, który literaturze udostępnił nowe ob­szary penetracji: pełne tajemnic życie psychiczne człowieka. Fantastyka zaczyna słu­żyć pisarzom do pogłębienia wizerunku psychologicznego i moralnego bohatera. Tej fascynacji towarzyszy zainteresowanie magnetyzmem i okultyzmem, czarami i opętaniem. Stosunek do tych zja­wisk wyraźnie się zmienia – ludzie oświecenia uwa­żali wiarę w nie za objaw ciemnoty lub wynik szarlatanerii. Romantycy fenomeny te widzą jako coś, co powinno być zbadane i w miarę możności wyjaśnione.

W połowie XIX wieku dominu­jące dotąd w filozofii systemy idealistyczne – czy to będzie idealizm Hegla, czy eklektyzm Cousina, czy różne odmiany mistycyzmu – przeżywają wyraźny kryzys. Jednocześnie psychologia ujmowana w powiązaniu z fizjologią odkry­wa psychofizyczne działania organizmu człowieka. Nauka przygotowuje już grunt dla Freuda, Junga i Adlera, ale zanim to się stanie, na scenę wkraczają Poe i Baudelaire. Według nich to człowiek jest groźną niewiadomą. Demon ukazany jest teraz jako integralna cząstka osobowości człowieka, koszmarne widmo – jako objaw za­burzenia jego świadomości. Znika natomiast świat magów, gnomów i diabłów.

Dalsze przeobrażenia dokonują się na przełomie XIX i XX wieku. W utworach Apollinaire’a z całą ich poetycką aurą widać już zapowiedź nowej formuły fantastyki z lat dwudziestych, surrealizm jest już blisko. Wybór zamyka opowiadanie Apollinaire’a, które mogłoby z powodze­niem dać początek innym zbiorom, w których Tajemnica i Emocja odgrywałyby główną rolę. Tyle tylko że wystąpiłyby w szacie skrojonej stosownie do gustów, wyobrażeń i lęków człowieka naszych czasów, czyli jako powieść kryminalna i literatura fantastycznonaukowa. Obie obecnie starają się zaspokoić – jak kiedyś historie o diabłach, duchach i czarach – potrzebę silnego przeżycia, sensacji, fantazjowania.

Antologia najwybitniejszych francuskich nowel fantastycznych jest zapisem zmian duchowej kondycji człowieka, mód, czasów i różnych leków dręczących różne pokolenia. To kawał historii literatury, ale przede wszystkim – znakomita zabawa dla czytelnika.

Informacje dodatkowe o Opowieści niesamowite. Literatura francuska. Tom 1:

Wydawnictwo: PIW
Data wydania: 2018-10-19
Kategoria: Literatura piękna
ISBN: 978-83-06-03516-2
Liczba stron: 472