Literatura polska po 1989 roku w świetle teorii Pierre
Grzegorz Jankowicz, Piotr Marecki, Alicja Palęcka Jan Sowa Tomasz Warczok

Socjologia literatury, pomimo swojej przeszło 100-letniej historii, nie jest w Polsce dyscypliną szczególnie uprzywilejowaną. Na studiach polonistycznych, nie mówiąc już o innych filologiach, stanowi szczątkową część obowiązującyh planów i programów nauczania. Nieco lepiej jest na takich kierunkach studiów uniwersyteckich, jak: socjologia i kulturoznawstwo, chociaż i na nich daleko im jeszcze do standardów światowych, jakie wyznaczają badania i nauczanie akademickie w krajach zachodnich, zwłaszcza we Francji i Stanach Zjednoczonych. Z tym większym zadowoleniem należy powitać kolejną pozycję z tej dziedziny wiedzy na polskim rynku księgarskim, a także zapowiedź ukazania się w niedługim czasie dwóch kolejnych pozycji w ramach tego samego projektu naukowego. Projekt nosi tytuł: „Literatura polska po 1989 roku w świetle teorii Pierre'a Bourdieu” i zaplanowany jest na trzy etapy: 1) raport z badań empirycznych w Polsce, obejmujący okres ostatniego 25-lecia, tj. lata 1989-2014; 2) tłumaczenie i publikacja najważniejszych prac naukowych z zakresu socjologii literatury na świecie; 3) napisanie podręcznika akademickiego do socjologii literatury z przeznaczeniem dla studentów polskich uczelni, wprowadzającego w literaturę polską ostatniego 25-lecia. Omawiana pozycja stanowi uwieńczenie pierwszego etapu realizacji projektu. Zakończenie dwóch pozostałych etapów projektu przewidziane jest na rok 2015.

Przedstawiony w książce raport z badań empirycznych nad społecznymi aspektami literatury przeprowadzony został przez zespół młodych naukowców z Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie: literaturoznawców, socjologów i kulturoznawców w latach 2012-2014. Podstawową płaszczyznę metodologiczną stanowiła znana na świecie socjologiczna teoria sztuki Pierre'a Bourdieu (1930- -2002), wyłożona najpełniej w jego monografii „Reguły sztuki. Geneza i struktura pola literackiego” (polskie wydanie w przekładzie Andrzeja Zawadzkiego ukazało się w 2001 r., francuskie w 1992 r.). Zasadniczą przesłanką zainicjowanego projektu było przekonanie, że w Polsce po 1989 roku zaistniały doskonałe, modelowe warunki do empirycznej weryfikacji teorii Pierre'a Bourdieu, na co złożyły się zarówno przemiany tzw. regionalne: upadek komunizmu, powstanie warunków do powstania i rozwoju gospodarki wolnorynkowej oraz wstąpienie Polski do Unii Europejskiej, a także tzw. ponadregionalne: globalizacja i rozwój mediów elektronicznych.

Książka składa się z trzech zasadniczych części. Pierwsza, autorstwa filozofa literatury, krytyka i tłumacza Grzegorza Jankowicza, pt. „Formy heteronomii. Polskie pole literackie po 1989 roku i jego relacje z innymi polami społecznymi” pełni rolę wprowadzenia metodologicznego do całego projektu. Omówiony jest w niej aparat pojęciowy zastosowany w badaniach, m. in. centralne pojęcie pola literackiego i pojęcia ściśle z nim powiązane: pola społecznego, habitusu oraz kapitału. Opisany autonomiczny (artystyczny) i heteronomiczny (ekonomiczny, polityczny i medialny) charakter pola literackiego. Opisano literackie i nieliterackie strategie wydawnicze. A jako egzemplifikcję teoretyczno-metodologicznych zagadnień przedstawiono dwa studia przypadku w Polsce po 1989 roku, wydawnictw: „Znak” z Krakowa oraz „Lampy i Iskry Bożej” z Warszawy. W części tej pomieszczono też rozważania o miejscu i roli mediów elektronicznych w strukturze pola literackiego, opisano literaturę jako styl życia, jej rolę w polityce, ekonomii i edukacji, i zilustrowano dwoma studiami przypadków z Wrocławia: Portu Literackiego Wrocław oraz Bruno Schultz Festiwalu.

Część druga książki pt. „Pole literackie w Polsce po 1980 roku” została napisana przez troje autorów: socjologa Tomasza Warczoka, doktorantkę socjologii Alicję Palęcką oraz socjologa i kulturoznawcę Jana Sowę. Część ta jest głęboką i szczegółową egzemplifikacją socjologicznej teorii pola literackiego na przykładzie społecznych uwarunkowań i obiegu literatury w Polsce po 1989 roku.

Trzecia część, autorstwa Jana Sowy, poswięcona jest habitusowi pisarzy i pisarek. W socjologii literatury Pierre'a Bourdieu habitus jest jednym z podstawowych elementów siatki pojęciowej. Jest on wynikiem strukturyzacji i socjalizacji jednostki, a także obsadzenia jej w obrębie określonego kodu literackiego, tj. zbioru norm, wartości oraz zasad postępowania i myślenia o świecie. Autor przeprowadził badania habitusu polskich pisarzy i pisarek przy użyciu standardowych technik analizy socjologicznej: kwestionariusza (zmodyfikowanego z badań Pierre'a Bourdieu we Francji w latach 1963-1968), wywiadu (również wzorowanego na badaniach francuskich) oraz wywiadu specjalnie skonstruowanego do badań w Polsce. Jest to część bardzo szczegółowa, której lektura wymaga dobrego przygotowania z zakresu teorii i metodologii badań socjologicznych.

Uzupełnieniem tomu jest „Aneks” zawierający wykorzystane w badaniach techniki socjologiczne, bibliografia przedmiotu oraz biogramy autorów książki. Praca jest niewątpliwie bardzo cenna i na swój sposób prekursorska dla polskiej humanistyki. Powinna zainteresować badaczy różnych gałęzi nauki: literaturoznawców, socjologów, kulturoznawców, politologów, ekonomistów, badaczy środków masowego komunikowania, pedagogów, księgoznawców, a także bibiotekoznawców. Ale może okazać się też cennym przewodnikiem dla praktyków: wydawców, księgarzy i bibliotekarzy. Niewykluczone, że zainteresuje też samych pisarzy, dziennikarzy i eseistów. I właśnie z uwagi na tę drugą i trzecią kategorię czytelników mogłaby, zdaniem recenzenta, być bardziej przystępnie napisana, językiem zrozumiałym nie tylko dla wąskiej grupy specjalistów od socjologicznych badań empirycznych, z większą ilością przykładów i studiów przypadku. I tylko z tego powodu oceniam tę książkę o jeden stopień niżej w sześciopunktowej skali. Chciałbym na zakończenie podziękować wydawnictwu „Korporacja Halart” w Krakowie za ofiarowanie egemplarza recenzowanego tomu, bez czego napisanie tego tekstu nie byłoby możliwe.

Grzegorz Jankowicz, Piotr Marecki, Alicja Palęcka,

Jan Sowa, Tomasz Warczok: Literatura polska po 1989

roku w świetle teorii Pierre'a Bourdieu. Raport z badań.

Wyd. Korporacja Halart, Kraków 2014, ss. 272.

ISBN 978-83-64057-39-7

Tekst publikowany pierwotnie na łamach

portalu „Sztukater” (http://sztukater.pl)