Egzamin z oddychania
Jan Jakub Kolski

„Egzamin z oddychania” Jana Jakuba Kolskiego to nie jest najlepsza książka, jaką przeczytałam. Cóż to jednak znaczy najlepsza? Spróbujcie wskazać w Waszym dorobku czytelniczym tę jedyną? Macie taką? Ok, ale czy ta Wasza najlepsza będzie też tą moją najlepszą? Wracając do „Egzaminu z oddychania”. To nie jest najlepsza książka, ani jaką przeczytałam, ani jaką Kolski stworzył, ale to jest co najmniej dobrze napisana opowieść, która bodzie pod żebro, uwiera jak ziarenko piasku w bucie i nie pozwala o sobie zapomnieć, bo ciągle jak nie tą, to inną kwestią zaprząta Ci głowę. Wkurzające? Trochę tak. I chyba o to Kolskiemu chodziło. By wkurzyć? Nie, by pouwierać. No, dobrze wkurzyć trochę też, ale w określonym celu.

Inny bohater, który zresztą także wyszedł spod pióra Kolskiego, powiedział, że „bycie sobą jest nieuniknione i wkurwiające, ale nie ma przed nim ucieczki.” Sandow w „Egzaminie z oddychania” próbuje być sobą, próbuje poradzić sobie z własną zawartością, tu i teraz oraz z tą tam i przedtem. W tych sparingach emocjonalno-duchowych towarzyszy mu Muszelka. Gwoli wprowadzenia dla niewtajemniczonych: on, Sandow (w relacjach z Muszelką Dżuk), to znany reżyser, ma 55 lat; ona, Muszelka, była dziwka, ma 22 lata. I co? Pierwszy zgrzyt? Co Was bardziej razi? To, że dziwka? Czy to, że tyle ona młodsza albo on starszy? Poczekajcie, to dopiero początek. Bo oboje poznali się 10 lat wcześniej na planie jego filmu. Ona wówczas przybiegała do niego, siadała mu na kolanach, a on dmuchał jej w kark, wąchał, aż raz wyczuł jej już nie dziewczęcą, a kobiecą rozkosz. I co teraz? Skojarzenia z „Lolitą” Nabokova. Brudna perwersja, nieprawdaż? Dajcie spokój, przecież to czysta prowokacja autora. Sposób, by Was pobudzić, podkręcić do zastanowienia. Kolski w wielu scenach balansuje na krawędzi. Może i wstyd się przyznać, ale sama dałam się złapać na jego chwyty, bo np. nie bardzo potrafiłam zrozumieć, po co autor umieścił te początkowo dość sztuczne, momentami nawet infantylne dialogi. Wulgarność słownictwa też mnie najpierw raziła, zwłaszcza że Kolski wprowadzał ordynarność w chwilach, które niekoniecznie tego wymagały, jednak im głębiej przenikałam przez kolejne sceny, tym bardziej zamiar Kolskiego stawał się dla mnie jasny.

W „Egzaminie z oddychania” znajdziemy też wiele podobieństw z prywatną sferą autora. Czy w takim razie jest to rodzaj autobiografii, w której Kolski rękami Sandowa i sercem Dżuka próbuje rozprawić się z samym sobą, zdjąć maskę, pozbyć się posiadanej gęby? Innej wśród środowiska artystycznego, innej wśród krytyków, innej wśród rodziny, innej wśród znajomych, by w końcu pokazać całą swoją prawdziwość wobec Muszelki. Tylko czy on sam, czy my, czytelnicy, jesteśmy gotowi na jego prawdziwą twarz? Choć uładzony kulturą, ugłaskany wychowaniem, to zew natury w nim pozostał – Sandow jest brutalny, okrutny, egoistyczny, irracjonalny, niedojrzały i niemal ocierający się o szaleństwo, ale jest też kochający, delikatny, zmagający się z własnymi lękami, fobiami, opiekuńczy, odczuwający siebie i świat w niezwykły sposób. Czy takiego Kolskiego, mocno nieidealnego, właśnie ze zgrzytami i wyrazistymi wręcz rysami, zaakceptujemy?

„Egzaminu z oddychania” nie nazwałabym autobiografią, ale ręczę własną głową, że Kolski swojemu bohaterowi przydał sporo z siebie, bo trudno mi uwierzyć, by aż tak zdystansował się do postaci, a jednocześnie nie utraciła ona nic ze swojej soczystości charakteru. Można oczywiście dywagować, ile cukru w cukrze, czyli ile Kolskiego w Sandowie, a ile celowej prowokacji, ale o to chyba Kolskiemu chodziło, by wzniecić emocje, by skłonić do dyskusji. Przyzwyczailiśmy się chyba już do Kolskiego magicznego, klimatycznego, magnetycznie nostalgicznego w światach, które dla nas tworzy, a tu proszę, autorem podziwianych  przez nas dzieł może się okazać zwykły brutal, tchórz i morderca nawet niewart naszej uwagi.

W tej scenariuszowej fabule, w tej reżyserskiej oprawie każdy szczegół, każdy gest ma znaczenie, jest jak rekwizyt na planie filmowym. Tu w ferworze filmowej scenerii Kolski zarządza bohaterami, ma wpływ na to, co za chwilę się rozegra. To on komenderuje, buduje sceny, by oko kamery lub wzrok czytelnika skupiły się dokładnie na precyzyjnie dobranym detalu, a ten z kolei wywarł określone wrażenie. Dąży do celu w sposób zdecydowany wiedząc doskonale, jaki efekt zamierza wywołać.

Ale jest też warstwa pamiętnikowa, gdzie Sandow nie ma kontroli nad wydarzeniami, reżyserka się sypie a sceny życia wymykają spod palców. Tu ukazana jest rozterka zagubienia, wariacka walka na wycieńczenie z bobrami, obsesja uwolnienia się od siebie samego, wraz ze śmiałą próbą życia wg własnego planu. Główny bohater jest tu rozedrgany i mimo swej fizycznej tężyzny kruchy i w duchowej rozsypce. Tyle razy przeprowadzał swą Mateńkę do granicy światów, nie raz niemal już przekraczała wieczną rzekę, lecz gdy rzeczywiście przyjdzie jej wybrać się w ostatnią podróż, on, ten strażnik międzybytowej równowagi, podda się i wycofa bez walki. On… Ten jej najukochańszy synek…

Jest jeszcze ona – Muszelka. Pozornie dziecinna, naiwna, wulgarnie menelska, utrzymująca go przy zmysłach, sprawiająca wrażenie głupiutkiej i kochająca… kochająca go wbrew rozsądkowi, wbrew społecznym konwenansom, wbrew jego piekącym tęsknotom, strachom, a nawet wbrew jemu samemu.

W „Egzaminie z oddychania” przebija się też Jung ze swoją psychoanalizą nad kompletem użaleń typu przeminęło, skończyło się, utraciłem, czuję się winy, tęsknię za byciem beztroskim chłopcem. Wyczuwa się go również w poszukiwaniu, dociekaniu i rozprawianiu się z przeszłością historyczną (cień Ryfki Rubin).

Streszczam się, jak mogę, ale gdy patrzę, ile już Wam napisałam, to aby Was nie zamęczyć, dorzucę jeszcze tylko parę słów o kompozycji. To oczko w głowie Kolskiego. W niej tkwi przecież clou dzieła – jego sens i wymowa. Kolski zaoferował nam kilka warstw opowieści. Spiął je jak okładką wątkiem sensacyjnym, na to nałożył wątek podróży i dodatkowo uwił kanwę z motywami sięgającymi do przeszłości historycznej oraz wreszcie, tak to nazwijmy, pojawia się „główna” historia Sandowa i Muszelki. Ta wzorzysta konstrukcja, niełatwa w budowie, może też okazać się niezbyt czytelna w tropieniu fabuły. Wśród częstych retrospekcji czytelnik musi bowiem uważnie śledzić, na którym polu akurat rozgrywa się akcja, przy tym wir zmieniających się scen, wciąga nas samych w rozgrywające się wewnętrzne szaleństwo. Powiem Wam, że miałam pewne wątpliwości z wątkiem podróży bohaterów, nie bardzo potrafiłam odkryć uzasadnienie dla ich wprowadzenia, ale to oznacza tylko, że podczas ponownej lektury szczególnie skupię się na tych kwestiach.

Kolski przyzwyczaił nas do pięknych, magicznych klimatów, migotliwie lśniących obrazów, cudownie wystylizowanych emocji. W „Egzaminie z oddychania” magia schodzi na drugi plan, pojawiają się rysy codzienności, a zgrzytająca prawda szokuje i drażni nasze estetyczne oczekiwania. Kolski nas prowokuje, testuje naszą wytrzymałość, świadomie podszczypuje i czeka na reakcje na jego artystyczną zuchwałość w byciu sobą.

(Kliknij aby rozwinąć opinię)

Po „Egzamin z oddychania” sięgnęłam, bo czytałam wcześniej książki Kolskiego i podobały mi się. Tutaj miałam wątpliwości, bo w zasadzie jest to romans, a ja romansów nie czytam, no ale zrobiłam wyjątek. I trochę żałuję, gdyż ta lektura podobała mi się znacznie mniej niż wcześniejsze, bo zawierała kilka wątków, które mnie po prostu denerwowały i zniesmaczyły.

Historia dość dziwna: dwunastoletnia Muszelka gra w filmie Sandowa, znanego twórcy – i się w nim zakochuje. To nie jest jakieś tam dziecięce zauroczenie – ona po prostu już wtedy wie, że są sobie przeznaczeni i prosi go, by na nią poczekał. Tu pojawia się wątek, który trochę mnie zirytował, bo Sandow, o ponad trzydzieści lat od niej starszy, też odczuwa do niej pociąg, choć się przed tym broni ze wszystkich sił i oczywiście niczego w tym względzie nie robi (jednak w tym kontekście jego branie dziewczynki na kolana wydało mi się po prostu obleśne i niesmaczne). Ci dwoje spotykają się po latach i zaczyna się ich wielki romans – choć należałoby powiedzieć: prawdziwe, głębokie uczucie, które ma siłę niszczenia i budowania. W sumie byłaby to dość blada i nudnawa historyjka (powiedzmy sobie szczerze: miejscami jest nawet bardzo nudna i blada), gdyby nie to, że autor w mistrzowski sposób mówi o emocjach i tak prowadzi akcję, że odkrywa przed czytelnikiem drugie dno, a z czasem też trzecie i czwarte… W liczbie wątków można się niekiedy pogubić – i niestety nie każdy wnosi coś do akcji, tylko ją zaciemnia. To „przegadanie” i zbytnie zagęszczenie sprawiło, że książka jest trudna w odbiorze i ma się wrażenie, że autor nie do końca wiedział, co nam chce powiedzieć. I nie jest to tylko opowieść o uczuciu – mamy tutaj też wątek kryminalny i to jaki! Niby się domyślamy, kto i dlaczego, ale sposób, w jaki eliminuje wrogów jest bardzo niebanalny. Ten wątek podobał mi się o wiele bardziej niż część „romansowa” i szkoda, że był taki krótki.

Wspomniałam na początku o wątkach, które mnie denerwowały i zniesmaczyły. Jednym z nich jest scena, w której Sandow uderza Muszelkę pięścią w twarz. W zamyśle autora to ma być chyba wyraz wielkich emocji – w moim każda scena, gdy mężczyzna bije kobietę, jest godna pożałowania. I tyle.

Drugą denerwującą mnie kwestią jest traktowanie Muszelki jak idiotki, infantylnej panienki, która niczego nie wie, niewiele widziała i generalnie intelektualnie stoi ze cztery poziomy niżej niż wielki pan filmowiec. Te jego „głuptasie”, czy „Muszelko naiwna” działały mi na nerwy jako szczyt seksizmu. Nic nie poradzę.

A jednak mimo że książka mi się niezbyt podobała – to doczytałam do końca, bo chciałam wiedzieć, co się stanie: a raczej – dlaczego i jak do tego dojdzie, bo niby od początku znamy zakończenie – właściwie od zakończenia się zaczyna… Jednak trudno nam przewiedzieć, co się stanie. To paradoks, ale autor rzuca czytelnika w tyle ścieżek i dróg, że łatwo się pogubić. A i zakończeń można wymyślić kilka…

Cóż, jako fanka filmów Kolskiego i nastroju jego innych książek, poczułam duże rozczarowanie. Nie dość, że dość banalne przesłanie: bo wynika z niej, że dobrze jest kochać kogoś z wzajemnością (prawda, ile w tym głębi?), to jeszcze ta kontrowersyjna kwestia wieku dziewczynki… Nie porwało mnie, ale wzbudziło emocje, więc to chyba powinnam zaliczyć na plus. Jednak, jeśli Kolski wyda kolejną książkę – sięgnę po nią, bo wierzę, że „Egzamin z oddychania” to tylko… „wypadek przy pracy”.

Komu może spodobać się ta książka? Komuś, kto lubi romanse i nie odczuwa niesmaku na myśl o uczuciu dwunastolatki do czterdziestolatka. Komuś, komu nie przeszkadza mnogość wątków i oparcie fabuły na emocjonalnych dialogach.

Podsumowując: rozczarowujące spotkanie z autorem, którego dotąd ceniłam.

(Kliknij aby rozwinąć opinię)

Motto książki, zdaje się być wytatuowane na skórze Muszelki: ,,Największą w życiu mądrością jest kochać z wzajemnością". Niby banalne, ale prawdziwe. Autor porusza ważne i uniwersalne tematy, takie jak: miłość, seks, śmierć, historia, mająca odzwierciedlenie w teraźniejszości czy walka ze swoją naturą. Jest to opowieść o bezwarunkowej miłości, a tym samym o poświęceniu dla drugiego człowieka, o ogromnym oddaniu, o walce o odrobinę szczęścia. Poza tym jest sporo podobieństw pomiędzy Sandowem a Kolskim. Obaj są reżyserami po rozwodzie, obaj mają małe dziecko. Książka jest jakby dziennikiem, w którym autor porządkuje swoje życie, rozlicza się z przeszłością i żegna się z umierającą matką. Czytając nie wiadomo do końca, co jest fikcją, a co prawdziwym życiem, gdzie wytyczyć granice. Sam autor do końca tego nie wie. Książka aż kipi od przekleństw. Są także pewne określenia i zwroty, które wielokrotnie mnie rozbawiły. Co ciekawe, autor sam w wywiadzie przyznał, że bohaterka jego książki, zwana "Muszelką" istnieje naprawdę i nawet czytała "Egzamin z oddychania". To bardzo kontrowersyjna książka, jedni ją kochają, inni nienawidzą. Przekonajcie się sami.

(Kliknij aby rozwinąć opinię)

Coś mnie skusiło i sięgnęłam po to tomiszcze. Czytałam z ciekawością połykając kolejne strony zaskoczona bezpośredniością wypowiedzi, wielością wątków i tematów. Zostałam fanką niektórych fragmentów, zaciekawiły mnie niektóre informacje. Czytając "egzamin ..." można pogubić się w czasie i z zakłopotaniem oddzielać wizje od prawdy. Przyznam się, że czekałam co się wydarzy na końcu książki ale zapomniałam, że ona zaczyna się od końca. W zasadzie końców jest tam wiele, bo to jakby materiał na kilka opowieści/filmów.

(Kliknij aby rozwinąć opinię)