Dziecko września
Marek Harny

Bardzo lubię książki, które traktują o II wojnie światowej. Nie tylko mogę godzinami czytać o planowanych operacjach wojskowych, opisach bitew, biografiach osób żyjących w tych czasach i mających na nich wpływ, ale również czytać o losach jednostek, które musiały próbować przeżyć i ratować bliskich.

Tytułowe dziecko września zostało poczęte w dniu rozpoczęcia działań wojennych oznaczających oficjalne rozpoczęcie II wojny światowej. Potajemna noc poślubna zaowocowała Adasiem, który jest narratorem niniejszej powieści. Nie jest on jednak jednocześnie jej głównym bohaterem. Krok po kroku Adaś odkrywa przed nami historię swojej matki Teresy. Historię bardzo młodej kobiety, pełną zawirowań, niespodziewanych przyjaźni, o utracie męża, bliskości z rodziną. Poznajemy bliżej fakty z kampanii wrześniowej, bitwy pod Pszczyną, w której życie stracił mąż Tereski i ojciec narratora. Zapoznajemy się z warunkami życia w okupowanym Lwowie, Tarnowie, Krakowie. O obozie w Oświęcimiu, Płaszowie, o tajnym nauczaniu, partyzantach, o wiezieniu NKWD, o działalności aparatu bezpieczeństwa tuż po wojnie w Zabrzu.

Zastanawiałam się jak podejść do oceny Tereski. Myślę, że przynajmniej ja jej oceny się nie podejmę. Na szczęście nie żyłam w tych trudnych, okrutnych czasach, więc nie mnie oceniać postępowania ludzi, którzy byli zmuszeni egzystować w tej ohydnej, upiornej rzeczywistości. Jak mawiała sama bohaterka „Trzeba żyć tak, jak się da”.
Kto wie, co mogłaby osiągnąć, gdyby nie wojna. Była dopiero w blokach startowych dorosłości, rozpoczęła studia polonistyczne, pisała wiersze, dokonywała na kursach prób malarskich i rysunkowych… A tak z dnia na dzień musiała zacząć walkę o przetrwanie swoje i Adasia oraz żyć z wyrzutami sumienia po podjęciu trudnych decyzji. Były sytuacje, w których musiała zdecydować, czyje życie jest ważniejsze, jej własne, syna czy obcej osoby.

Fantastyczna, niebanalna historia, w którą się wkleiłam na kilka dni. Tym bardziej wciągająca, że główni bohaterowie wymykali się jednoznacznej ocenie. Mimo że pokaźnych rozmiarów (526 str.) czytało się niezwykle szybko i przyjemnie. Tematyka gorzka a czasem i słona od łez. Los Teresy śledziłam z zapartym tchem, jakby to był thriller. Język był taki obrazowy, że miałam wrażenie, że nie siedzę w swoim fotelu, ale w kinie i oglądam film. Widać było, że Autor dużo czasu poświecił na wyszukanie materiałów do książki, bo niektóre informacje, które w niej wyczytałam były mi nieznane. Wiem, że nie wszystkim tego typu literatura przypadnie do gustu, ale osobom, które lubią bogate tło historyczne, poszukują refleksji i czegoś więcej niż taniej sensacji, historia opisana w książce powinna się spodobać. Tym bardziej że zakończenie było zaskakujące i dające pole do dalszych rozważań. Na pewno sięgnę po inne książki Marka Harnego. Bardzo przypadła mi do gustu dopracowana w każdym szczególe historia, prosty, ale plastyczny i przejrzysty styl. Jestem też ciekawa, jak poradził sobie z innymi wojennymi historiami i opisaniem piętna, jakie traumatyczne wydarzenia odcisnęły na ówczesnym społeczeństwie i w jaki sposób rzutowały na kolejne pokolenia.

Za możliwość zapoznania się z treścią książki dziękuję Wydawnictwu Prószyński i S-ka.

Jak do tej pory to dopiero trzecia książka Marka Harnego, którą przeczytałam. Dwie pierwsze przekonały mnie do jego twórczości nie tylko tematyką jaką poruszały, ale również stylem jakim zostały napisane. Marek Harny ujął mnie również tym, że chociaż urodził się na Śląsku to akcja w jego książkach bywa, oczywiście nie wiem jak w innych powieściach, ale w tych, które przeczytałam, osadzona w moim regionie, czyli w Małopolsce, w miastach, które znam i lubię. Pisarza najwyraźniej pociągają tereny i historia z nimi związana, a które poznał, gdyż dorastał w Nowym Sączu, rodzinnym mieście matki . Toteż ucieszyłam się, gdy dzięki portalowi granice.pl, który objął patronatem "Dziecko września" mogłam i tę powieść przeczytać.

            Decydując się na napisanie opinii o tej powieści Marka Harnego nie miałam pojęcia, że jej akcja zaczyna się w Tarnowie, rodzinnym mieście mojej mamy, w którym i ja wiele lat spędziłam, i że początek książki przypomni mi pewien wycinek z życia mojej mamy i jej rodziny.
Wrzesień 1939 roku. Moja mama ma prawie 9 lat. Dziadek, ojciec mamy, jest strażnikiem w tarnowskim więzieniu. Gdy w mieście narasta strach, w związku ze zbliżającymi się oddziałami niemieckimi, zapada decyzja o ewakuacji na wschód. Ich tułaczka podobnie jak i Teresy Borowej, bohaterki "Dziecka września", i jej rodziców zakończyła się szczęśliwie, gdyż wszyscy z niej powrócili do Tarnowa, mimo iż Sowieci ich rozdzielili, segregując ze względu na płeć. I mieszkali tu do czasu, gdy dziadek został, za udzielaną pomoc więźniom, osadzony w wiśnickim więzieniu. W tym czasie byli świadkami pierwszego transportu do Oświęcimia, o którym jest w książce, gdyż tym transportem zostaje wywieziony ojciec Teresy.

          Pod koniec sierpnia narzeczony Teresy, Andrzej Borowy, obserwując sytuację polityczną i zbliżające się zagrożenie ze strony hitlerowskich Niemiec postanawia przyspieszyć ślub. Ślub jest szybki a do nocy poślubnej dochodzi dopiero, gdy zdeterminowana Teresa za namową swej nowej znajomej, Ireny Drewicz, pojawia się w Krakowie w batalionie męża. Jest to ich pierwsza i ostatnia wspólna noc, z 31 sierpnia na 1 września i już po północy zostaje poczęty ich syn, Adaś. Teresa wraca do Tarnowa a Andrzej wyrusza z batalionem na Śląsk, skąd przychodzi wiadomość, iż zginął w bitwie pod Ćwiklicami koło Pszczyny.

       Marek Harny w swej nowej książce zastosował interesujący i niespotykany zabieg narratorski. To właśnie Adam, "Dziecko września" jest tu bowiem narratorem; raz pierwszosobowym jakby zapowiadającym to o czym będzie opowiadał już jako narrator wszystkowiedzący. Jako narrator pierwszosobowy wspomina i ocenia zachowania rodziców a później już tylko matki a jako wszystkowiedzący opowiada o tym jak potoczyły się losy Teresy od momentu powrotu do Tarnowa, poprzez ucieczkę do Lwowa, powrót do Tarnowa, wyprowadzenie się do Krakowa i zamieszkanie z ciotką Karoliną, trudne życie okupacyjne w Krakowie, gdzie podejmuje pracę a co w efekcie kończy się dla niej więzieniem i pobytem w obozie pracy w Płaszowie aż po pobyt wśród partyzantów na Podhalu, gdzie poznaje Anglika, z którym nieudana próba połączenia się poprzez ucieczkę z dzieckiem na zachód powoduje, że trafia tym razem do polskiego obozu pracy w Świętochłowicach, z którego wychodzi dzięki interwencji znajomego z przed wojny, Stanisława Koszyckiego, z którym połączy swój los, pozostając na Śląsku. To wszystko składa się na bogate w trudne przeżycia i wybory Teresy w czasie okupacji, ale i po wojnie, Teresy głównie jako matki, która jedynie chce przetrwać zły czas i ochronić swojego syna. Jej wszystkie decyzje życiowe, jej determinacja w tym względzie nawet w kontaktach z mężczyznami całkowicie są podporządkowane dobru Adasia, który jak to bywa, gdy dorośnie wybierze swoją własną drogę.

           "Dziecko września" to moim skromnym zdaniem bardzo dobra książka z wojną w tle. W interesujący sposób pisarz prowadzi swoją główną bohaterkę przez czas okupacji niemieckiej w Generalnej Guberni i poprzez jej kontakty z innymi ukazuje jak wyglądało codzienne, zwyczajne życie Polaków pod presją strachu przed okupantem i kolaborantami. Teresa, która sama nie chce się angażować w walce z Niemcami i skupia się na przetrwaniu, a to już jest ogromnie trudne zadanie dla kobiety samotnie wychowującej dziecko, mimo woli jednak ociera się o to z czym nie chce mieć do czynienia i płaci za to dużą cenę, gdyż doświadczy nie tylko uwięzienia i upokorzenia, a także fizycznego wycieńczenia, ale również strachu o własne życie i los syna. Ostatecznie przetrwa wszystko, by znów doświadczyć obozowego koszmaru, jednak tym razem w swej wyzwolonej  ojczyźnie.
      
               "Dziecko września" jest nie tylko zajmującą i wciągającą  lekturą, którą się czyta z dużym zainteresowaniem. Dodatkowym jej walorem jest to, że  mimo iż nie jest powieścią historyczną dostarcza bardzo ciekawej wiedzy z zakresu historii naszego kraju ukazując te jej fragmenty, o których nie mówiono a więc i nie uczono w szkole a większość z nas miało kontakt z historią w  niej właśnie. Książka Marka Harnego sprawia, że chce się dowiedzieć więcej. Tak było w moim przypadku jeżeli chodzi o bitwę pszczyńską  jaka odbyła się w dniach 1-2 września przy udziale  żołnierzy z Armii "Kraków" i przyczynę totalnej  klęski jaką poniosły tam wojska polskie.

                 Polecam tę książkę Marka Harnego. Warto po nią sięgnąć. Ja się i tym razem nie zawiodłam.

Historia większości z nas kojarzy się z datami, miejscami, nazwiskami, których w szkole trzeba było wyuczyć się na pamięć. Ale prawdziwa historia to ludzie! Historie naszych rodzin, które wplatają się w losy kraju. Tłem dla losów Adama i jego matki Teresy są czasy II wojny światowej i stalinizmu, w tym mniej znane lub przemilczane fragmenty naszej historii dotyczące Lwowa, Tarnowa, Nowego Sącza, okupowanego Krakowa, obozu w Płaszowie, czy Zabrza odebranego Niemcom, które dodają wartości książce. Historia ukazana przez ludzkie wybory i cenę, jaką przyszło im za nie zapłacić.

Marek Harny pokazuje z czym przyszło w tym trudnym czasie mierzyć się kobietom zmuszonym przejąć męskie obowiązki, utrzymać dom, często całe rodziny i wychować dzieci. Teresa wszystko, co robiła, robiła z myślą o urodzeniu i ocaleniu syna (który został poczęty 1 września 1939 roku, o czym dowiedziała się kiedy jego ojciec Andrzej Borowy był już w drodze na front, a kilka dni później poległ pod Pszczyną), dostosowując się do panujących warunków, robiąc to, co trzeba było zrobić. Jak wiadomo nie było to łatwe zadanie. Braki żywności, ciągły strach przed wywózką do obozu, śmiercią, chorobami, na które niemożliwym było zdobycie lekarstw, gwałty, albo obietnice uratowania życia w zamian za odbycie stosunku lub walka w konspiracji. Harny pokazuje też, że w trudnych chwilach i walcząc o tych, których kocha się najmocniej kobiety potrafią wydobyć z siebie pokłady niebywałej siły i zdolne są do wszystkiego. Tylko jak to, co przeżyły wpłynęło na ich późniejsze życie? Czy po tym wszystkim, co zrobiły, by ocalić swoje dzieci potrafiły pozwolić im żyć własnym życiem?
Kolejnym tematem, jaki porusza jest dzieciństwo - najpiękniejszy okres w życiu człowieka. Okres pełen radości, beztroski, zabawy, ufności, miłości, poznawania otaczającego nas świata, kształtowania naszych postaw oraz wartości. Uczynienie więc Adama narratorem całej opowieści, który pamięta rzeczy, jakich małe dziecko nie powinno, a wręcz nie ma prawa pamiętać uświadamia czytelnikowi, jaką traumę tamte wydarzenia, wychowywanie się bez męskich wzorców, dramatyczne wybory dorosłych i ich postawa, a także czasy powojennej tymczasowości, w jakich przyszło wchodzić mu w okres dorastania i dorosłości odcisnęły na przyszłych pokoleniach. Jak wiele lat zajęło uporanie się z demonami przeszłości dzieciom takim, jak Adam, by żyć po swojemu. Historia przedstawiona przez Harnego może wydawać się nieprawdopodobna, ale tak naprawdę wiele rodzin może utożsamiać się z losem jej bohaterów. Nie powinniśmy oceniać ich zachowań, lecz zrozumieć, że ta wielka historia zapisana na kartach podręczników składa się z losów takich ludzi, jak bohaterowie jego powieści. To dzięki nim poznajemy wiele prawd historycznych, które nie zostały odkryte. A więcej jest tych nieodkrytych, niż tych, które znamy, dlatego warto czytać takie książki, poznawać takie rodzinne historie. Tę polecam Waszej uwadze i dziękuję wydawnictwu Prószyński i S-ka za egzemplarz książki.
Z ciekawością przy nadarzającej się okazji sięgnę po poprzednie powieści Pana Marka.