Recenzja książki: Zanim umrze Iwan Iljicz
Recenzuje: Sz.Kostek
Nie ma rady, dzieło Emmanuela Lévinasa, krytyka, jak również kontynuatora filozofii E. Husserla i M. Heideggera, myśliciela – jak zaznacza Jacek Migasiński – o niewątpliwej inspiracji religijnej, doczekało się już znacznej ilości glos/egzegez, mniej lub bardziej akademickich. Biblioteka publikacji o charakterze popularnym, a zarazem propedeutycznym także posiada sporo wartościowych prac, z których szczególnie polecam „The Cambridge Companion to Lévinas” pod redakcją S. Critchley’a i R. Bernasconiego (Cambridge University Press 2002). Z prac polskojęzycznych warto pamiętać o „Filozofii dramatu” Józefa Tischnera, oryginalnej interpretacji Lévinasowych kategorii (Znak 2006, wyd. II), o tomie „Lévinas i inni” pod redakcją T. Gadacza i J. Migasińskiego (Wyd. UW 2002), o „Kwintecie metafizycznym” Barbary Skargi (Universitas 2005), czy o rozprawie „Lévinas a problem metafizyki” Krzysztofa Wieczorka (Wyd. UŚ 1992). Oczywiście nie wyczerpuje to polskiej bibliografii francuskiego filozofa. Dlatego kolejna praca na temat filozofii Lévinasa domagałaby się obszernych uzasadnień.
Książka Mai Chmury „Zanim umrze Iwan Iljicz. Perypetie podmiotu w filozofii Emmanuela Lévinasa” inauguruje serię „Filozofia w XXI wieku. Kontynuacje – Rewizje – Perspektywy” poświęconą głównie problemom podejmowanym we współczesnej filozofii. „Zanim umrze Iwan Iljicz” składa się z pięciu części, w których autorka – jak sama twierdzi – pragnie ująć dzieło Lévinasa, odpowiadając na pytania o podmiot. Jej analiza chce podążać „tropem przemian i fluktuacji Lévinasowego pojęcia podmiotowości”. Rozdział pierwszy dotyczy pierwszych koncepcji podmiotu u Lévinasa, rozdział drugi – podmiotowości szczęśliwej (niejako bezustanna „redefinicja” podmiotu), rozdziały trzeci i czwarty podejmują wątek narodzin sprawiedliwości i logosu (także wykładnia Lévinasowej filozofii spotkania), a rozdział piąty jest w zasadzie propozycją metodologiczną (filozoficzne kategorie Lévinasa jako narzędzia analizy/interpretacji, na przykład prozy Lwa Tołstoja). Ciekawym pomysłem Maji Chmury jest wprowadzenie (czy raczej – chęć wprowadzenia) właśnie elementów doktryny moralnej Tołstoja do rozważań o filozofii Lévinasa. Jednak we wstępie autorka zaznacza, że jej propozycja „nie jest regularnym zestawieniem filozofii Lévinasa z doktryną moralną Tołstoja”, tu myśl Lévinasa i proza Tołstoja mają się wzajemnie oświetlać.
Po lekturze „Zanim umrze Iwan Iljicz” można - za Antonim Słonimskim - stwierdzić: „kościana mać z czymś takim”. Bo – po pierwsze – Chmura wykorzystała postać Tołstoja tylko jako chwyt retoryczny, po drugie – passusy z autora „Potęgi ciemnoty” rozbijają narrację i niewiele wnoszą, po trzecie – zestawienie, mniej lub bardziej regularne, filozofii Lévinasa z doktryną moralną Tołstoja byłoby zapewne ciekawsze i wartościowsze, niż nabożne referowanie „Całości i nieskończoności” i „Inaczej niż być lub ponad istotą”. Co prawda posłowie przynosi próbę wykorzystania narzędzi Lévinasowej filozofii w interpretacji „Śmierci Iwana Iljicza” (Iljicz – Ilja – Lévinasowa Il y a, przypadek?), ale cokolwiek nieśmiałą, podejrzaną i nieprzekonującą. Ponadto, Maja Chmura ograniczyła odwołania do osiągnięć innych interpretatorów Lévinasa, Husserla i Heideggera, w rezultacie czego otrzymujemy publikację autorki, która być może nieco przesadnie ufa własnym zdolnościom interpretacyjnym. I w trakcie lektury znów trzeba brnąć przez wykładnię (co gorsza - szkolną) kategorii filozoficznych zarówno Husserla, jak Heideggera, co po pewnym czasie denerwuje, zważywszy na fakt, że dysponujemy przecież rewelacyjnymi monografiami „Heidegger i filozofia współczesna” (PIW 1978) i „Logika i czas. Próba analizy Husserlowskiej teorii sensu” (PIW 1988) Krzysztofa Michalskiego. Rozumiem, że znajomość kategorii obu filozofów jest niezbędna w obcowaniu z dziełem Lévinasa i refleksja o nich powinna pojawić się w książce, ale nie ma potrzeby, by poświęcać im aż połowę tomu, w dodatku nie oferując niczego nowego. Osobiście nie pochwalam także „skoków na głęboką wodę”. Erich Fromm podkreślał, że zabawa w samodzielne odkrywanie wszystkiego jest zachowaniem barbarzyńskim. Innymi słowy, podstawowe informacje o stanie badań nad Husserlem, Heideggerem i Lévinasem należało zamieścić w „Zanim umrze Iwan Iljicz” (zresztą tego wymaga rzetelność). Gioacchino Rossini powiedział, że „Wagner jest kompozytorem, któremu zdarzały się wspaniałe momenty, lecz okropne kwadranse”.
Nie ulega wątpliwości, że również książka Mai Chmury ma mocne strony, jak umiejętne wyłapywanie etapów ewolucji w myśleniu Lévinasa (inteligentna konfrontacja Lévinasa z „Całości i nieskończoności” i Lévinasa z „Inaczej niż być lub ponad istotą”), świetne moderowanie dyskusji Lévinasa z Husserlem i Heideggerem, obecność przekładów części esejów francuskiego filozofa niepublikowanych w Polsce, czy wreszcie obszerny podrozdział „Jeden-za-drugiego” oddający sedno Lévinasowej filozofii spotkania, a także zwięzłe słowa wstępne Jacka Migasińskiego. Czytając „Zanim umrze Iwan Iljicz”, miałem także wrażenie, że Maja Chmura, analizując dzieło Lévinasa, usiłuje naśladować styl Tischnera, elegancki, prosty, a jednocześnie subtelny. Jeśli tak, na usiłowaniach się skończyło. O ile autor „Filozofii dramatu” skierował swoją egzegezę myśli Lévinasa do szerokich kręgów czytelniczych, o tyle Maja Chmura... no właśnie... jak rzekłby Tadeusz Boy-Żeleński, „trochę jestem w kłopocie, co powiedzieć”, ponieważ książka „Zanim umrze Iwan Iljicz” wydaje się zbyt wtórna dla specjalistów i zbyt mętna dla laików. Jeśli Maja Chmura zdawałaby egzamin z fenomenologii Husserla, ontologii fundamentalnej Heideggera i metafizyki jako etyki u Lévinasa, zdałaby go zapewne na ocenę celującą. Sęk w tym, czy jej książka rzeczywiście zawiera cokolwiek więcej poza, by tak rzec, szkolną wiedzą o filozofii Husserla, Heideggera i Lévinasa?
