Recenzja książki: Przedwojenna architektura żydowska. Najpiękniejsze fotografie

Recenzuje: Damian Kopeć

Świat, którego już nie ma  

Żydzi, mieszkając w Polsce od tysiąca lat, wznosili tu budowle sakralne i świeckie. Jedną z najbardziej charakterystycznych budowli była z pewnością synagoga, swoisty wyróżnik architektury żydowskiej. Rozpoznawalna stała się również specyficzna, gęsta zabudowa miasteczek zdominowanych przez ludność żydowską.

Album Przedwojenna architektura żydowska. Najpiękniejsze fotografie autorstwa Stanisława Krycińskiego jest poświęcony zarówno żydowskiemu budownictwu sakralnemu, jak i świeckiemu. To pierwsze, jako najbardziej charakterystyczne, jest omówione zdecydowanie szerzej. Historyczny wstęp, jak zawsze otwierający pozycje z cyklu Najpiękniejsze fotografie, pokazuje historię obecności społeczności żydowskiej na ziemiach polskich, ich wpływ na strukturę miast i miasteczek. Omawia okres czasowy od początku istnienia państwowości polskiej do wybuchu II wojny światowej. Kolejne kilkustronicowe wprowadzenia do poszczególnych działów tematycznych albumu mają bardzo specjalistyczny charakter. Koncentrują się na detalach, na szczegółach architektonicznych, które laikowi mówią niewiele. Tekst nie jest lekki, a brak bezpośrednich odniesień do ilustracji sprawia, że osobie słabo zorientowanej w temacie trudno jest go zrozumieć. Przeszkadza natłok terminów, wymienionych miejsc, dat. Komentarze do zdjęć omawiają często więcej niż na nich widać, odwołują się do szerszej wiedzy i wyobraźni czytelnika.

Album Przedwojenna architektura żydowska. Najpiękniejsze fotografie jest w porównaniu z innymi książkami opublikowanymi w serii Najpiękniejsze fotografie stosunkowo specjalistyczny, zgodnie zresztą ze swoim tytułem. Osoby amatorsko zainteresowane historią i fotografią mogą czuć się przytłoczone specjalistycznymi komentarzami. Duża część zdjęć ma charakter raczej dokumentacyjny niż artystyczny. Fotografie takie jak przedstawiająca synagogę reformowaną w Warszawie, pokazujące nie tylko budynek, ale i ciekawie wykadrowane otoczenie, są w nim rzadkie.
 
Stanisław Kryciński osobno omawia synagogi murowane - będące elementem architektury miast - oraz drewniane. Te drugie, stanowiące zdaniem profesora Jana Zachwatowicza najwyższe osiągnięcie kunsztu ciesielskiego, nie przetrwały okresu II wojny światowej. Niemcy systematycznie niszczyli je, paląc najczęściej wraz z wyposażeniem. Także zdjęć tych obiektów jest w książce niewiele.

Budownictwo świeckie obejmuje budowle charakterystyczne dla architektury żydowskiej w miasteczkach i miastach. Część fotografii nie jest tylko prostymi zdjęciami budynków. Są zatrzymaniem w kadrze życia. Ludzie stoją, spacerują, przemieszczają się ulicami. Obok kamienic i uliczek możemy zobaczyć akademiki, uczelnie żydowskie, fabryki, warsztaty i sklepy, wille. Kilka stron poświęcono postaciom wybitnych żydowskich architektów. Album kończy skromny rozdział omawiający cmentarze żydowskie.

Treść książki nie jest zbyt łatwa w odbiorze. Często zawarte w niej opisy mają charakter specjalistyczny, są mało przystępne dla przeciętnego odbiorcy. Podstawową wartością albumu jest to, że pokazuje świat, który praktycznie już nie istnieje. II wojna światowa, polityka niemieckiego okupanta, Holokaust i podejście włodarzy PRL-u do historii sprawiły, że większości widocznych na zdjęciach budowli już nie ma. Kataklizm wojny światowej i jego skutki zmiotły ów świat, istniejący już tylko w pamięci ludzi, w książkach oraz na cudem zachowanych nielicznych, starych fotografiach - takich, jak te zamieszczone w omawianym albumie.