Recenzja książki: Poniedziałek zaczyna się w sobotę

Recenzuje: Magdalena Galiczek-Krempa

Spod pióra braci Strugackich wyszło wiele dzieł, które z perspektywy czasu można określić mianem klasycznych już powieści science fiction. „Poniedziałek zaczyna się w sobotę” to doskonała satyra na środowisko naukowe sowieckiej Rosji, jej zaplecze administracyjne, a także bezmyślne podporządkowanie się naukowców wartościom, poglądom, zasadom i normom postępowania obowiązującym w Instytucie Badań na Czarami i Magią. Książka zaskakuje nie tylko mnogością fantastycznych przedmiotów i zdarzeń, ale przede wszystkim lekką i zabawną narracją oraz trudnymi do przewidzenia zwrotami akcji.

Aleksander Iwanowicz Priwałow, zwany Saszą, podczas urlopu podrzuca do pobliskiego, fikcyjnego, rosyjskiego miasteczka dwóch autostopowiczów. Podczas podróży mężczyźni dowiadują się, że Sasza jest programistą, dlatego podstępem zaciągają go do tajnego Instytutu Badań nad Czarami i Magią. Aleksander staje w obliczu fascynujących, ale zarazem dziwnych zdarzeń – podróży do alternatywnych rzeczywistości, tajemniczych badań nad ludzkimi emocjami czy eksperymentów związanych ze względnością czasu.

Powieść Arkadija i Borysa Strugackich jest wielopłaszczyznowa. Warstwę pierwszą stanowi fabuła powieści science fiction ze wszystkimi możliwymi, występującymi w niej technologicznymi czy laboratoryjnymi dziwadłami. Braciom Strugackim należą się w tym miejscu wielkie ukłony, bowiem ich pomysłowość, a zarazem prostota w opisie działania i przydatności wielu przedmiotów jest zaskakująca. Drugą warstwę stanowi właściwa płaszczyzna pełna satyry i ironii na mechanizm działania sowieckiej nauki. Sprzęt w wielu instytutach nie działa, zdarzają się częste awarie systemu zasilania, administracja kuleje, a wielu naukowców jest zwyczajnie nieuczciwych. Oprócz krytyki niedołężnego systemu, autorzy wychwalają pełen poświęcenia i zaangażowania styl pracy badaczy, będący bez wątpienia przykładem etosu pracy naukowej. Eksperymentatorzy nie uznają wolnych dni, dlatego bez zastanowienia poświęcają weekendy, a nawet sylwestrową noc na pracę badawczą. Stąd tytuł powieści „Poniedziałek zaczyna się w sobotę”.

Strugaccy tworzą w swojej powieści zwyczajnych – na miarę powieści science fiction – pełnych wad i słabości bohaterów. Nie są to „przodownicy pracy”, wyrabiający w czasach sowieckiej Rosji „trzysta procent normy”. Naukowcom Strugackich zdarzają się błędy, często nie potrafią rozwiązać najprostszych problemów, a wadliwy sprzęt stanowi dla nich przeszkodę nie do pokonania.

W powieści znalazło się także miejsce na wiele ważnych pytań z zakresu etyki pracy, granicy między dobrem i złem czy możliwości ludzkiego poznania. Na kartach powieści przewija się także problem istnienia Boga, którego naukowcy z natury odrzucają. Badania prowadzone w instytucie, choć bezsensowne są aluzją do wielu czynów i działań człowieka nie niosących za sobą żadnych korzyści. Stworzony przez Strugackich fantastyczny świat choć z pozoru prosty, jest równie złożony, co ten otaczający nas. Banalne zagadnienia zyskują rangę problemów, których nie sposób rozwiązać bądź daleko naukowcom do jednoznacznej interpretacji ich wyników.

W książce braci Strugackich odnaleźć można aluzje do wielu powieści fantastyczno-naukowych, wśród których prym wiedzie „Wehikuł czasu” H. G. Wellsa. Słabym echem odbija się także w książce krótkie opowiadanie F. Scotta Fitzgeralda „Ciekawy przypadek Benjamina Buttona”. W powieści czytelnik dopatrzy się także licznych aluzji do znanych z dzieciństwa baśni czy opowieści. Najważniejszymi są chyba historie o zlotach czarownic na Łysej Górze czy domku na kurzej nóżce, a także baśni o dżinnach, upiorach i wilkołakach.

„Poniedziałek zaczyna się w sobotę” to propozycja przede wszystkim dla miłośników gatunku science fiction. Fabuła zatacza meandry, często niemal „z nieba” pojawiają się nowe wątki a zdarzeniom brakuje chronologii. Terminologia naukowa i liczne żarty z pogranicza matematyki i fizyki będą niezrozumiałe dla amatorów tych dziedzin, a to właśnie w nich kryje się cały urok powieści. Jednak fani fantastyki naukowej książki braci Strugackich nie znać nie mogą – wszak to dzieło klasyczne.