Recenzja książki: O wychowaniu na arenie szkolnego wieloboju. Pedagogiczna baśń o rywalizacji

Recenzuje: Justyna Gul

O rywalizacj słów kilka

Rywalizacja istniała już od zarania dziejów – to ona jest motorem cywilizacyjnego rozwoju, to ona sprawia, że przekraczamy granice swoich możliwości, że wciąż mierzymy się ze swoją niedoskonałością. Ale rywalizacja ma też swoją drugą twarz – zmusza do podziału na tych, którzy są zwycięzcami i na pokonanych, deprecjonuje słabszych, sprawia, że porażka rozpatrywana jest w kategoriach klęski.

Ten podział na lepszych i gorszych, pojawiający się w kontekście rywalizacji, zdominował już świat biznesu – przedsiębiorstwa konkurują ze sobą nie zawsze z zachowaniem zasad etyki i tzw. fair play.  Rywalizacja opanowała również polskie szkoły, stając się bodźcem do irracjonalnych niekiedy zachowań i zmuszając decydentów do podejmowania populistycznych decyzji. Jakość, mierzona poziomem rzeczywistej wiedzy, odeszła już w zapomnienie. Liczy się skuteczność i efekt w postaci zaliczonych testów, zdanych egzaminów oraz zajmowania wysokich pozycji w różnego rodzaju rankingach. Czy rzeczywiście rywalizacja jest niezbędna, by przetrwać? Czy jest gwoździem do trumny kolektywizmu? Czy kształtując liderów, pozostawia choć trochę miejsca na działanie zespołowe i umiejętność kooperacji?

O rywalizacji w rzeczywistości szkolnej zajmująco pisze Joanna Danilewska, autorka książki O wychowaniu na arenie szkolnego wieloboju. Pedagogiczna baśń o rywalizacji. Opublikowana nakładem Oficyny Wydawniczej IMPULS pozycja to niezwykle realistyczne spojrzenie na rywalizację uczniowską w zwierciadle umysłu człowieka kultury rywalizacji. Zwracając uwagę na złożoność zjawiska, Danilewska odchodzi niekiedy od spraw wychowania i pedagogiki, snując swoją „baśń”, posługując się nie tylko językiem liczb i faktów, ale i symboliczno-metaforyczną narracją. Zmusza nas tym samym do myślenia, do wyciągania własnych wniosków i wydawania sądów – do poszukiwania „drugiego dna”, wszechobecnego w opowieściach.

Adresowana do pedagogów i psychologów, a także nauczycieli różnych specjalności i studentów pozycja skłania do refleksji nad własnym postępowaniem i, być może, do wprowadzenia zmian w sposobie prowadzenia lekcji oraz dokonywania oceny osiągnięć szkolnych. W czterech rozdziałach autorka zajmuje się zagadnieniem rywalizacji, zarówno z naukowego punktu widzenia, jak i w jej wymiarze praktycznym, co było możliwe dzięki przeprowadzeniu badań wśród młodzieży.

Rozdział pierwszy książki przynosi treści wiązane z traktowaniem rywalizacji jako siły napędowej ludzkiej aktywności – przytoczone tu zostają badania Karola Darwina, przyczyniające się do rozwoju myśli psychologicznej, postawa pierwszych instynktywistów, a także prace Freuda. Czytamy również o badaniach nad motywacją oraz o samej motywacji rywalizacyjnej, a także o rywalizacji jako zachowaniu, które może przejawiać się w różnych formach. Rozdział drugi zajmuje się rywalizacją w wychowaniu i jej wymykaniu się spod kontroli rozumu, czyli podejściem do rywalizacji jako do środka wychowawczego na przestrzeni wieków. Autorka szczególną uwagę zwraca na wytrwałe dążenia badaczy empirycznych do ujęcia w naukowe ramy rywalizacji jako środka prowadzącego do doskonałości. Opierając się na przeprowadzanych badaniach i analizach, Danilewska wskazuje nie tylko pozytywne efekty rywalizacji, ale i jej szkodliwe konsekwencje – konieczność wygrywania za każdą cenę, nawet kosztem takich wartości, jak uczciwość i sprawiedliwość.

Rozdziały trzeci i czwarty zostały oparte na badaniach własnych autorki. Zaproszenie do indywidualnych rozmów na temat rywalizacji w życiu codziennym przyjęli gimnazjaliści z Krakowa. Posługując się fragmentami wypowiedzi uczniów, Danilewska ilustruje rozumienie przez młodzież rodzajów rywalizacji i dowodzi, że rywalizacja jest dostępna w życiu już od wczesnego dzieciństwa. Jest ona przedstawiana przez uczniów we wszystkich dziedzinach aktywności zarówno jako cel sam w sobie, jak i środek prowadzący do celu, jakim jest prestiż.

Publikacja O wychowaniu na arenie szkolnego wieloboju. Pedagogiczna baśń o rywalizacji charakteryzuje się nie tylko rzetelnym podejściem autorki do tematu, ale również refleksyjną wymową. Trudno przejść obojętnie obok badań autorki, trudno nie przeanalizować własnego podejścia do działania i do kwestii samej rywalizacji. Z przeprowadzonych przez Danilewską rozmów z uczniami jednoznacznie wynika konieczność zmiany podejścia do wszelkiego rodzaju rankingów i wskaźników. Pojawia się jednak nadzieja, że rywalizacja nie zawsze jest traktowana jako przyczynek wartościowania i segmentacji, nie zawsze musi budzić wrogość i agresję. Może istnieć rywalizacja nie wywołująca kosztów psychologicznych, rywalizacja z poszanowaniem zasad etyki, skłaniająca nie do zajęcia najwyższego stanowiska, ale do samorozwoju.