Recenzja książki: Noc w Lizbonie

Recenzuje: Uleczkaa38

Jak niewiele potrzeba do tego, by lektura porwała czytelnika w swój literacki świat na długie godziny! Dwoje bohaterów, nocna rozmowa, wspomnienia i wszechogarniająca atmosfera zagrożenia i bezsilności. Tylko tyle - lub aż tyle - potrzebne było do tego, by powieść Ericha Marii Remarque Noc w Lizbonie stała się jedną z najważniejszych książek w moim życiu.

Akcja powieści rozgrywa się w portugalskiej Lizbonie w ciągu jednej letniej nocy roku 1942. W mieście przygotowującym się na nadejście nazistowskiej fali, po przybyciu której nikt nie będzie mógł czuć się już wolny. Stojący przy portowym doku mężczyzna - niemiecki emigrant, wpatruje się z nadzieją i żalem w sylwetkę ostatniego zacumowanego statku, który nazajutrz ma opuścić port jako ostatni z okrętów i udać się z pasażerami do ziemi obiecanej, czyli Stanów Zjednoczonych. Ów mężczyzna  zostaje zagadnięty przez innego człowieka, który przedstawia się nazwiskiem Schwarz. Ten proponuje bilety na zbawczy okręt wraz z niezbędnymi dokumentami umożliwiającymi wkroczenie na pokład i opuszczenie pogrążonej w wojnie Europy. Stawia przy tym jednak pewien warunek, jakim jest spędzenie z nim nocy i wysłuchanie jego przejmującej historii. Tak właśnie dwaj mężczyźni - jeden z szansą na wolność i ocalenie, drugi na wysłuchanie i zrozumienie, wędrują od nocnego lokalu do lokalu i rozmawiają o tym, co się wydarzyło w życiu tajemniczego Schwartza.

Noc w Lizbonie to niezwykle wysublimowana, klimatyczna, szczera i emocjonalna opowieść o tragicznych losach wojennych emigrantów, dla których wraz z rokiem 1939 zabrakło w Europie miejsca, w którym mogli by poczuć się bezpieczni, wolni, szczęśliwi. Emigrantów, mających nieszczęście urodzenia się w Niemczech, i z różnych powodów będących ściganymi i prześladowanymi przez swych rodaków w nazistowskich mundurach. Ponadto książka Remarque'a to opowieść o życiowych rozbitkach - kobiecie i mężczyźnie, których kiedyś łączyły więzy małżeńskie, zaś dziś po latach tylko miłość, wspomnienia i szaleńcza walka o przetrwanie ze sobą choćby jeszcze jednego dnia i jeszcze jednej nocy. To wzruszająca, smutna, sentymentalna, choć nie pozbawiona napięcia i emocjonujących wydarzeń historia, której nie sposób zapomnieć.

Na ogromne uznanie zasługuje już sama kompozycja tej opowieści, która pod powierzchnią swoistej spowiedzi jednego z głównych bohaterów skrywa fascynującą relację z kilkunastu ostatnich miesięcy życia tegoż mężczyzny. Życia będącego niezwykłą historią, pełną emocjonujących momentów, nagłych zwrotów akcji, nieprzewidywalnych wydarzeń i mrożących krew w żyłach sytuacji. I to właśnie to niezwykłe zdarzenie tak różnych czasów i miejsc: bezpiecznej rozmowy w nocnym lokalu przy dźwięku muzyki z tragicznym opisem tułaczki po Europie Schwarza i jego żony Heleny robi ogromnie wrażenie. To swoista opowieść w opowieści, której finał z góry znamy, przeczuwamy i przewidujemy, jednakże staramy się jak najbardziej odwlec go w czasie, nie dopuścić do świadomości, zakląć i jakimś cudem zmienić.

Powieść ta ma wiele znaczeń, z których każde jest równie interesujące i ważne dla czytelnika. Z pewnością dla niektórych będzie to głównie historia o wojnie, jej okrucieństwie, niesprawiedliwości. Dla kogoś innego będzie to opowieść o miłości dwojga ludzi, którym czas, miejsce i los nie pozwoliły doczekać szczęśliwszego końca. Jeszcze inny czytelnik odnajdzie tu bardzo intymną rozmowę autora ze swymi czytelnikami o tym, czym jest życie, człowieczeństwo, zezwierzęcenie naszego gatunku i nieuchronność przeznaczenia. I każda z tych interpretacji będzie równ ie uzasadniona.

Nie sposób także nie odnaleźć tutaj śladów losów samego autora - Ericha Marii Remarque'a. Był on, podobnie jak bohaterowie książki, niemieckim emigrantem, zmuszonym do opuszczenia swojej ojczyzny wraz z dojściem nazistów do władzy. Tym samym to także bolesna opowieść pisarza dotkniętego losem emigranta, obywatela bez ojczyzny, skazanego na wieczne wygnanie. Nie mógłby zresztą takiej książki napisać ktoś, kto nie doświadczył podobnej sytuacji. 

Noc w Lizbonie to książka, jakich nie powstało wiele i jakie zapewne już nigdy nie powstaną. Nie powstaną, gdyż dzisiaj pisze się już zupełnie inaczej, bardziej żywiołowo, obrazowo, monumentalnie i widowiskowo. Tutaj najważniejsze jest słowo, jego moc, wymowa i wartość. Siłą tej książki jest rozmowa dwóch obcych sobie mężczyzn, których wraz ze świtem połączy pamięć o dramatycznych wydarzeniach z życia dwojga zakochanych w sobie osób. Pamięć, która dzięki tej rozmowie będzie mogła przetrwać w sercu nieznajomego, a tym samym żyć aż do chwili opowiedzenia jej komuś innemu. Ileż podobnych historii umarło, odeszło w zapomnienie tylko dlatego, iż nie miał kto ich wysłuchać! Wszystko to uświadamia właśnie lektura tej książki, którą dziś, w dobie pędu za pieniądzem, czasem i sztucznym poczuciem szczęścia, powinien przeczytać każdy.

Noc w Lizbonie Ericha Marii Remarque to jego ostatnie dokonanie na polu literatury, to książka, którą pisarz pożegnał się z czytelnikami. Jest to pożegnanie wybitne, wielkie i godne tego niezwykłego pisarza. Jest takie, jakim było całe życie Remarque'a - emigranta, człowieka chcącego wyrazić swój smutek, ból, poczucie niesprawiedliwość i żalu do świata za sprawą rozmowy z czytelnikiem. Warto skorzystać z tej szansy. Warto poznać tę historię i nie zapomnieć o jej bohaterach oraz o autorze. A być może kiedyś i my przekażmy ją komuś, kto zechce nas wysłuchać.