Recenzja książki: Nietzsche. Wprowadzenie do rozumienia jego filozofii

Recenzuje: Justyna Gul

Cała prawda o filozofii

Ten, który walczy z potworami powinien zadbać, by sam nie stał się potworem. Gdy długo spoglądamy w otchłań, otchłań spogląda również w nas – to tylko jeden z wielu cytatów zaczerpniętych z dzieł wielkiego twórcy i myśliciela, jakim był Fryderyk Nietzsche. W rozwijaniu teorii myśli posiłkował się on Stirnerem, Darwinem i Spencerem, dzieląc z nimi upodobanie do nauk szczegółowych czy empirycznego myślenia. Szczególnie bliska była mu również filozofia starożytna, szczególnie teorie Heraklita z Efezu. W czym tkwi sekret geniuszu Nietzschego? Co sprawiło, że wykreowano go na proroka faszyzmu, choć wielokrotnie wypowiadał się w swoich tekstach przeciwko antysemityzmowi? Co było źródłem jego dotkliwych porażek na wszystkich niemal płaszczyznach życia?

Filozofię Nietzschego, istotę jego wglądu w człowieka, moralność czy naturę bytu, prezentuje wydawnictwo Officyna w obszernej publikacji Nietzsche. Wprowadzenie do rozumienia jego filozofii. Książka autorstwa Karla Jaspersa jest jedną z kilku pozycji serii Nietzsche pod redakcją Pawła Pieniążka, stanowiących interpretacje myśli Nietzschego i przybliżenie refleksyjnego wymiaru jego twórczości. Autor podjął karkołomną próbę dotarcia do jądra badanej filozofii, próbę, która miała na celu sprostowanie błędnych interpretacji, jakiej podlegały dzieła filozofa.

Opracowanie zostało podzielone na trzy części – niezależne, lecz chronologiczny układ skłania ku temu, by książkę zgłębiać w całości, wracając do pewnych fragmentów, ale nie traktując jej wybiórczo. Księga pierwsza Życie Nietzschego wprowadza w biografię wielkiego myśliciela, bowiem – jak twierdzi autor – Zajmowanie się myślą Nietzschego bez zaznajomienia się z jego życiem mogłoby doprowadzić do niewłaściwego jej zrozumienia.

Kim zatem był  Nietzsche i jakie czynniki zewnętrzne go ukształtowały? Pochodzący z rodziny pastorów, w wieku dwudziestu lat wstąpił na uniwersytet, studiował w Bonn, a następnie razem z Ritschlem, swoim nauczycielem, przeniósł się do Lipska. Tam wspólnie z Erwinem Rohde założył towarzystwo filologiczne i już jako student miał na swoim koncie wiele publikacji. Jeszcze zanim obronił doktorat, został powołany na stanowisko w Uniwersytecie Bazylejskim. Stopniowo zapominany – po sukcesie pierwszych utworów spadało zainteresowanie aforyzmami czy innymi tekstami – wydawał swoje pisma własnym nakładem. W styczniu 1889 roku podupadł poważnie na zdrowiu, a organiczna choroba mózgu okazała się wyrokiem śmiertelnym.  

Jego biografia silnie wpłynęła na tworzone treści, a dla sposobu ukazywania świata szczególnie istotny stał się wieloletni pobyt poza granicami kraju. Postrzeganie Niemiec z pozycji obserwatora pozwoliło mu na krytyczne spojrzenie oraz umiejętność abstrahowania. Ale nie tylko oddalenie miało wpływ na los filozofa, znamienna okazała się również muzyka. Wierny Wagnerowi, gotów żyć w służbie jego muzyki, sam wyznawał: w końcu jestem starym muzykantem, dla którego nie ma innej pociechy poza dźwiękami. Dlatego też zadziwia jego… odwrót od muzyki – z równą pasją, jaka dotyczyła wszelkich jego działań. Przyznał, że zabronił sobie słuchać muzyki, a właściwie muzyki romantycznej, postrzeganej jako mglista i upodlająca.

Jaspers każdym niemal zdaniem podkreśla wyjątkowość Nietzschego, jego niezależność od wszelkich realiów, a także od zawodu czy środowiska. Pisze też o objawach kryzysu oraz poszukiwaniu egzystencji wyjątku, w którym wyłaniają się trzy kierunki: droga duchowego rozwoju, przyjaźnie oraz choroba.

Księga druga obejmuje Zasadnicze myśli Nietzschego oraz główne cechy dynamiki jego myśli, które ułatwiają właściwe zrozumienie wypowiedzi filozofa. Bodźcem do rozważań Nietzschego jest człowiek – myśliciel prezentuje zarówno swoje niezadowolenie ze współczesnego oblicza ludzkości, jak i tęsknotę za człowiekiem autentycznym. Prowadzi to do kluczowego pytania: „Kim jest człowiek?”

Księga trzecia Sposób myślenia Nietzschego w całości jego egzystencji uświadamia, że nie dostrzeżemy w filozofie postaci jednoznacznej, że interpretacja wytworów jego myśli nie stanie się łatwiejsza czy bardziej klarowna. Sam Jaspers przyznaje, że Opis jego myśli, dokonany za pomocą znoszącej i roztapiającej wszystko dialektycznej krytyki, mającej swoje źródło w nim samym i jemu samemu właściwej, czyni go być może bardziej nieskończonym niż był w rzeczywistości, interpretacja zaś, trzymająca się słów i określonych dogmatycznych treści, redukuje go.

Trudno jest nie zauważyć szacunku, jakim Jaspers darzy Nietzschego, a jednak podkreśla on, że nie można bezrefleksyjnie przyjmować poglądów Nietzschego. Publikacja Jaspersa przedstawia Nietzschego jako wydarzenie, a nie tylko jako twórcę nowych treści i myśli. Praca intryguje, choć nie jest to łatwa lektura, podobnie jak łatwymi nie były dzieła filozofa. Być może z wieloznaczności wzięły się błędy interpretacyjne, dotyczące między innymi znaczenia krytyki moralności Nietzschego. Oddać to pod rozwagę warto nie tylko filozofom, ale wszystkim zainteresowanym tematem i poszukiwaniem prawdy na temat tego kontrowersyjnego, choć bezsprzecznie wielkiego myśliciela.