Noc przed festynem
Saša Stanišić

Festyn Anny to dzień, który jest najważniejszy dla każdego mieszkańca niemieckiej wsi Fürstenfelde.  To święto bez okazji, z niczym się nie wiąże i nie kojarzy, jego data jest przypadkowa, a jednak stało się kluczowe dla bohaterów. Wszyscy przygotowują się do tego specjalnego dnia, jakby był pierwszym i ostatnim w ich życiu. Być może bardziej niż sam festyn interesująca jest poprzedzająca go noc, którąSaša Stanišić wybrał jako tło powieści. Jego bohaterowie pochodzą z nocy i do niej zmierzają.
Gdy wieś zasypia, we wsi budzą się demony. I tak, pośród tych, co nie zasnęli obserwujemy m.in. Johanna (przyszłego dzwonnika) i jego chorą matkę, pana Schramma (planującego samobójstwo), panią Kranz (malarkę, która tworzy najnowsze dzieło na festyn), Annę (i jej ostatnią noc), panią Schwermuth (kronikarkę). Okazuje się, że za dnia ludzie nakładają maski, oszukują sami siebie i egzystują, dopiero po zapadnięciu zmroku na jaw wychodzą ich największe bolączki oraz prawdziwe oblicze. „Noc przed festynem” to swoisty pamiętnik Fürstenfelde, w iście kronikarskim stylu notuje się tu ważne wydarzenia (przyjazdy, zgony itp.), ale nie brak również wzmianek intymnych, zdradzających uczucia zapisującego. Bo trzeba podkreślić, że mieszkańcy wsi to społeczność bardzo przywiązana do swojego miejsca na ziemi, społeczność hermetyczna, nieufna i wymagająca. Podobnie jak wszechobecna natura. Przyroda ukazana jako współbohater. Zdarza się, że to ona wyznacza granicę, stwarza i zabiera, wiele znosi, jest cierpliwa, ale nie wybacza i nie zapomina, bywa także metaforą ludzkiego losu. Książka Stanišica to powieść o zmaganiu się człowieka z życiem, o ludzkim nieprzystosowaniu, rozczarowaniu życiem i sobą samym, a także o tym, że natura człowieka od stuleci – mimo iż już ucywilizowana, ciągle dojrzewająca – pozostaje niezmienna (dla podkreślenia ponadczasowości akcję powieści autor umieścił w roku takim a takim [s. 32]). Największym walorem jest niezwykle wyrazista, ciekawa narracja. Każdy fragment to odrębna cząstka (z własnym językiem, formą, tematem), wszystkie zaś tworzą spójną, dopasowaną, idealną całość. Pisarz zdecydował się na powieść polifoniczną, w której nie tylko oddaje głos postaciom, ale i przywołuje legendy, baśnie, przypowieści, wyimki z lokalnej kroniki, ogłoszenia, zdarzenia, komentarze, listy. Trudno ustalić, kto dominuje i która opowieść jest wiodąca. Mocno zaakcentowana jest również relacja narrator-czytelnik, dzięki czemu zostajemy wciągnięci w nocne (i nie tylko) wycieczki np. nad jezioro czy peregrynacje w głąb ludzkiej duszy. Ciekawy zabieg autor przeprowadził z włączoną do powieści i przerobioną baśnią „Pierścień kotlarza” – czytelnik widzi rękopis, zmiany, skreślenia, dopiski. Z jednej strony niebanalny pomysł na pokazanie ingerencji pisarza w tekst, z drugiej udowodnienie, że te dawne opowieści nie tracą na uniwersalności (zmienia się bohater, motyw, ale charakter pozostaje ten sam).  „Noc przed festynem” czyta się z lekkim drżeniem serca, tym trudnym do opisania wewnętrznym niepokojem. Pióro w rękach Stanišica przemienia się w batutę, podług ruchów której czytelnik przeżywa fabułę i współodczuwa emocje bohaterów. Tę książkę czyta się na wdechu, po skończeniu wypuszczamy powietrze, ale to drżenie pozostaje. I rezonuje…