Recenzja książki: Opowieści z pogranicza. Pisanie i wymazywanie galicyjskiej przeszłości

Recenzuje: Danuta Szelejewska

W regionie nazwanym przez Austriaków Galicją (rozległe obszary wschodniego pogranicza Europy od Bałtyku po Bałkany) Żydzi stanowili trzecią najliczniejszą grupę etniczną (po Polakach i Rusinach). Tak jednak było kiedyś. Kiedy? Jak? Dlaczego? Opowieści z pogranicza. Pisanie i wymazywanie galicyjskiej przeszłości to historia o cywilizacji będącej (dziś wymazanej) mieszaniną kultur, języków, grup etnicznych, tradycji, zwyczajów oraz religii.

Podstawą prowadzonych przez Omera Bartova (jeden z najważniejszych badaczy historii galicyjskich Żydów) dociekań i poszukiwań stały się wyznania matki autora, które – rozbudowane o rozgrywające się na przestrzeni lat rzeczywiste wydarzenia (kroniki, pamiętniki, literatura specjalistyczna) – umożliwiły stworzenie całościowej historii galicyjskich Żydów. Cofając się do roku 1672, Omer Bartov prowadzi czytelnika do Buczacza (wielokrotnie niszczony i odbudowywany, obecnie należy do Ukrainy), by opowiedzieć mu o wszystkim, co miało wówczas znaczenie: o wojownikach pogranicza, pierwszych przybyszach, pobożnych panach, wędrownych anarchistach, zawodowych rewolucjonistach, rabinach, bohaterach i złoczyńcach. Nie żałując szczegółów, autor opowiada o wojnie między syjonistami a socjalistami, o pogromach (liczby ofiar, sceny przemocy, profanacja przedmiotów kultu, zdrady nieżydowskich sąsiadów, rozłamy w żydowskiej społeczności, tchórzostwo, heroizm), o najazdach wojsk tatarskich, tureckich i kozackich, o Zagładzie, a także o normach kulturowych i społecznych, żydowskiej tożsamości religijnej, roli gospodarczej, pozycji w społeczeństwie oraz austriackich próbach wdrożenia Żydów do nowoczesnego świata i zintegrowania ich z resztą społeczeństwa.

W Opowieściach z pogranicza fakty historyczne przeplatają legendy, baśnie, alegorie, wyobrażenia, różne wersje opowieści, a nawet spekulacje. Są daty, nazwiska, udokumentowane historie, relacje świadków, raporty. Drobiazgowość przekazu, obrazowe opisy i konkretne przykłady zachowań pokazują dzieje zamieszkujących świat pogranicza mężczyzn i kobiet – ich szarą codzienność, marzenia oraz plany na przyszłość, decyzje i wybory, oczekiwania, doświadczenia, rozczarowania; odzwierciedlają ludzkie dylematy, usprawiedliwiają wyjazdy z pogranicza (powody osobiste, ideologiczne, ekonomiczne). Ostatnią część stanowi poprzetykany wspomnieniami Omera Bartova zapis wspomnień jego matki, który – wiernie odtworzony – wyznacza drogę rodziny (a tym samym całej społeczności) z Galicji do Palestyny (dzieciństwo w odległym zakątku Europy Wschodniej, dorastanie w Izraelu, zagłada Żydów, nielegalna imigracja ocalałych, życie po wojnie) – wszystko to pokazuje jakby dwa światy, radykalnie się różniące, a jednak ściśle ze sobą powiązane. Pomocą służą przypisy końcowe (z podziałem na rozdziały) oraz indeks nazwisk i nazw geograficznych. Tekst uzupełniają czarno-białe fotografie (źródła podano na końcu).

Nie pozbawiona emocji obszerna, drobiazgowa treść publikacji Wydawnictwo Czarne odsłania kartę historii – galicyjskiej przeszłości – mało wprawdzie znanej, jednak – oby! – nie zapomnianej.

Tagi: Eseistyka literacka Historia lokalna Europa Wschodnia