Recenzja książki: Raj utracony

Recenzuje: Danuta Awolusi

Literackie i kulturowe wydarzenie. Czegoś takiego potrzebujemy i o tym trzeba mówić. W 2024 roku Biblioteka Śląska wydała nowe tłumaczenie Raju utraconego Johna Miltona w prestiżowej serii Bibliotheca Translata. Publikacja zawiera równoległe przekłady na język polski i ukraiński, co daje czytelnikom unikalną możliwość porównania interpretacji w obu językach, a także umożliwia dostęp do tego niezwykłego dzieła ukraińskiej diasporze. Ten projekt wpisuje się też w misję Biblioteki Śląskiej, która stawia na promowanie dialogu międzykulturowego i literackiego. Seria Bibliotheca Translata ma prezentować wybitne dzieła literatury światowej w nowych przekładach, podkreślając jak ważne są tłumaczenia w popularyzacji i zrozumieniu literatury. Nie tak dawno temu wielkim wydarzeniem okazało się wydanie w niej Opowieści kanterberyjskich. Przekład Raju utraconego zasługuje na przynajmniej tak dużą uwagę. 

Raj utracony to epicki poemat z 1667 roku autorstwa Johna Miltona, który przedstawia biblijną historię upadku człowieka. Dzieło ukazuje bunt Szatana przeciwko Bogu, jego wygnanie z nieba oraz skuszenie Adama i Ewy, przez co zostają wygnani z raju. Tematy takie jak wolna wola, posłuszeństwo i odkupienie są w nim poruszane w sposób ukazujący złożoność ludzkiej natury i konsekwencje nieposłuszeństwa wobec Boga.

Nowe tłumaczenie opublikowane przez Bibliotekę Śląską to prawdziwa perełka literacka. Przepięknie ilustrowane wydanie poprzedzone jest wstępem prof. dr hab. Małgorzaty Grzegorzewskiej z Uniwersytetu Warszawskiego. Badaczka rzuca światło na ten niezwykły i wciąż zaskakująco aktualny tekst.

W epickiej opowieści Miltona o buncie aniołów, którzy okrzyknęli Boga tyranem i o nieposłuszeństwie pierwszych rodziców, którzy podążyli za głosem wichrzycieli, jest tyle samo teologii, co polityki.

Nic więc dziwnego, że tłumaczenia Raju utraconego nie były nigdy wolne od aktualnych kontekstów społeczno-politycznych. W krajach doświadczających transformacji, takich jak Estonia po rozpadzie ZSRR czy regiony Bliskiego Wschodu podczas Arabskiej Wiosny dzieło Miltona zyskało status symbolu walki o wolność i wyraz buntu wobec władzy. Zresztą, uniwersalne wartości zawarte w poemacie, tematy takie jak wolna wola czy poszukiwanie odkupienia, pozostają aktualne niezależnie od epoki czy miejsca.

Pomimo upływu wieków, Raj utracony cieszy się niesłabnącą popularnością. W ciągu ostatnich 30 lat powstało więcej tłumaczeń tego dzieła niż w poprzednich trzech stuleciach. Badania pokazują, że od 1667 roku poemat został przetłumaczony ponad 300 razy na 57 języków, w tym na farerski, tamilski czy perski.

Najnowsze wydanie Raju utraconego w dwujęzycznej formie przez Bibliotekę Śląską uwypukla rolę tłumaczeń w budowaniu mostów między kulturami, a także promuje literackie dziedzictwo obu narodów. Daje szansę na jeszcze lepsze zrozumienie dzieła Miltona. I jest ważnym gestem w czasie, gdy w Ukrainie toczy się wolna, a wielu mieszkańców Ukrainy znalazło w Polsce drugi dom.

Raj utracony w kolejnych wiekach nie tylko ugruntował swoją pozycję w literaturze, ale także wpłynął na wiele dziedzin sztuki, takich jak malarstwo czy muzyka. I to widać mocno w najnowszym wydaniu Biblioteki Śląskiej, w którym ilustracje Poli Dwurnik to prawdziwe dzieła sztuki, nadające tekstowi Miltona nowego kontekstu. Trudno więc przejść wobec tej imponującej księgi obojętnie! Pola Dwurnik, uznana malarka, rysowniczka, ilustratorka, autorka książek, tak opowiadała o swoim udziale w projekcie:

Moje rysunki to niejako trzeci przekład — na obraz i na współczesność. Do roli Pana Boga pozował mi mój wówczas czteroletni synek Staś, do roli Szatana rosyjski aktor gruzińskiego pochodzenia Oleg Walerianowicz Basiłaszwili. Bo bunt Szatana przeciwko Bogu to w mojej interpretacji bunt starości przeciwko młodości — która (w przeciwieństwie do dobra) zawsze zwycięża.

Nowe tłumaczenie Raju utraconego Johna Miltona to nie tylko wydarzenie literackie, ale także kulturowe. Dzięki takim inicjatywom możliwe jest zachowanie dziedzictwa literackiego i przybliżenie go kolejnym pokoleniom. Wydanie to potwierdza, że literatura może być mostem łączącym kultury i inspiracją dla kolejnych pokoleń czytelników. Jako czytelniczka – dziękuję za to!

^{Wydanie dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury – państwowego funduszu celowego.}