Recenzja książki: Fatamorgana saudyjskiej przestrzeni społeczno-kulturowej kobiet. Płynne horyzonty socjalizacji, edukacji i emancypacji

Recenzuje: Justyna Gul

Kobieta w świecie islamu

Urodzenie się kobietą przesądza we wszystkich kulturach, miejscach i czasach o możliwościach życiowych i biografii kobiety – pisze Agnieszka Gromkowska-Melosik, zaś historia wydaje się to potwierdzać. W Europie czy USA walki o prawa kobiet trwały od połowy XVIII wieku, zaś główne postulaty obejmowały m.in. dostęp kobiet do oświaty, prawo kobiet do wykształcenia, równouprawnienia ekonomicznego czy obywatelskiego. Przemiany społeczno-polityczne, jakie miały miejsce na przestrzeni lat, zostały dogłębnie przeanalizowane, na temat walki o prawa kobiet czy działalności sufrażystek powstało wiele opracowań. Jednocześnie zdajemy sobie sprawę z tego, że istnieją miejsca, gdzie ten postęp nie dokonał się wcale, gdzie idea równouprawnienia nie znajduje miejsca ani w systemie wierzeń, ani w tradycji kulturowej. O sytuacji kobiet w takich krajach wiemy niewiele, odbierając ich położenie wyłącznie w czarno-białych barwach, patrząc na ich sytuację przez pryzmat swojej kultury oraz systemu wartości.

Jak naprawdę wygląda sytuacja kobiet w krajach islamskich, możemy na przykładzie Arabii Saudyjskiej dowiedzieć się z lektury książki Anny Odrowąż-Coates, która przez dwa lata przebywała w tym kraju, prowadząc badania dotyczące nierówności społecznych, a w szczególności sytuacji saudyjskich kobiet. Efektem tych badań jest opublikowana nakładem oficyny Impuls praca Fatamorgana saudyjskiej przestrzeni społeczno-kulturowej kobiet. Płynne horyzonty socjalizacji, edukacji i emancypacji. Przebywanie autorki w środowisku rdzennych Saudyjczyków, rozmowy z miejscowymi kobietami czy uczestniczenie w ich codziennych czynnościach dały jej możliwość podjęcia badań etnograficznych, zmierzających do przeanalizowania sytuacji kobiet i umiejscowienia ich w przestrzeni społeczno-kulturowej. Publikacja z uwagi na liczne ograniczenia, jakie badaczom stwarzają uwarunkowania prawne, kulturowe i religijne, jest wyjątkową i jedną z nielicznych, które omawiają role społeczne saudyjskich kobiet. Polecić ją należy przede wszystkim socjologom i politologom, dla których może być źródłem wielu cennych spostrzeżeń, a być może bodźcem do własnych badań.

Książka składa się z dwóch części – pierwsza jest wprowadzeniem do przyjętego dyskursu i obejmuje treści teoretyczne, dotyczące uwarunkowań jednostki w teoriach socjalizacji. Wyjaśnia również termin „fatamorgana” oraz zwraca uwagę na płynność tezy mówiącej o pozytywnej roli wspólnot zamkniętych. Autorka pisze o tym, w jaki sposób fatamorgana horyzontów, które wyznaczają przestrzeń kulturową kobiet, wpływa na płynność tych granic oraz na poziom emancypacji kobiet, a także o zastosowanym warsztacie badawczym. Fascynująco przedstawia się rozdział czwarty, omawiający kontekst historyczno-polityczny badanego zagadnienia. W kolejnych podrozdziałach autorka analizuje przyczyny prowadzące do ukształtowania się kultury saudyjskiej, o wpływie religii na tożsamość oraz społeczny status kobiet, porusza temat swobód i przywilejów kobiet, a także przybliża założenia samego islamu. Odrowąż-Coates omawia ponadto odłamy islamu w Królestwie Arabii Saudyjskiej oraz ich implikacje dla kobiet.

Część druga zawiera materiały źródłowe poświęcone miejscu i roli kobiet w Arabii Saudyjskiej. Na podstawie obserwacji przeprowadzanych bezpośrednio w środowisku naturalnym oraz zebranych materiałów, w tym wywiadów swobodnych i pogłębionych, autorka starała się uzyskać odpowiedź na pytanie dotyczące postrzegania i interpretacji swojej sytuacji oraz posiadanej pozycji społecznej przez same kobiety. Autorka nie tylko starała się opisać sytuację kobiet, ale również zidentyfikować instrumenty programowania społecznego, przestrzeni wychowawczej, edukacyjnej czy społecznej w kontekście wyjątkowości saudyjskiego porządku społecznego.

Rozdział piąty poświęcony został kulturowej przestrzeni kobiet w Arabii Saudyjskiej, zrekonstruowanej na podstawie wywiadów przeprowadzonych z ludnością rdzenną, m.in. z kierowcą autobusu czy pułkownikiem, w którego domu gościła autorka. Znajdziemy tu również informacje dotyczące postrzegania ciała kobiety oraz kwestii seksualności, a także zamążpójścia i prawa wyboru w tej kwestii. W kolejnym rozdziale autorka przygląda się rozwojowi intelektualnemu saudyjskich kobiet i podejścia do tematu ich kształcenia oraz przybliża metody nauczania w saudyjskich szkołach. Odrowąż-Coates porusza także temat podziałów klasowych, kastowych i rasowych. W ostatnim rozdziale znajdziemy natomiast obserwacje rzeczywistości, obejmujące m.in. kwestię osiedli grodzonych. Opisując własne doświadczenia po przylocie do kraju, konfrontując wyobrażenia dotyczące losów muzułmanek z zastaną sytuacją czy przybliżając sposób wychowania dzieci, autorka kreśli obraz codziennego życia w Arabii Saudyjskiej oraz próbuje znaleźć w nim miejsce dla kobiety.

Jak podkreśla Odrowąż-Coates, książka ta stanowić ma osobisty bunt autorki przeciw wszelkim ograniczeniom w naukach społecznych oraz próbom zawężania pola wolności zarówno jednostkom, jak i zmarginalizowanym grupom społecznym. Tym samym pozycję Fatamorgana saudyjskiej przestrzeni społeczno-kulturowej kobiet... można zaliczyć do nurtu pedagogiki krytycznej. Oddaje ona jednak nie tylko wewnętrzny wysiłek autorki w poruszanie tematu dotyczącego nierówności społecznych, ale angażuje w działania również czytelnika. To książka niezwykle cenna nie tylko z uwagi na ilość materiału badawczego zebranego przez autorkę i jego wartość poznawczą, ale także ze względu na jej społeczną wymowę.