Recenzja książki: Piąta z kwartetu

Recenzuje: Magdalena Galiczek-Krempa

Wszystkie zagrane kiedyś melodie, wszystkie zaśpiewane piosenki nie milkną, tylko krążą gdzieś w przestrzeni między jednym daniem a drugim, między teraz a przedtem, między tu a tam i czasem ktoś coś usłyszy, czasem ktoś coś zobaczy...

Kasia, bohaterka powieści Doroty Combrzyńskiej-Nogali, tytułowa Piąta z kwartetu, to trzynastolatka, która opiekuje się swoim przyrodnim, nie całkiem prawidłowo rozwijającym się, czteroletnim bratem. Dziewczynka niemal w pełni przejmuje odpowiedzialność za swoją kulawą, czy wręcz należałoby stwierdzić: patologiczną rodzinę, w której matka nie dorosła do swojej roli, a ojciec „pojawia" się w kolejnych osobach nowych „wujków", partnerów matki. Dzieci wiedzą, czym jest głód, zimno,pijackie burdy i awantury. Znają histerie matki i jej wzloty, gdy kolejna „prawdziwa" miłość pojawia się na horyzoncie. Doświadczają biedy, gdy topnieją pieniądze z ostatnich lokat, a matka ani jej obecny partner nie kwapią się do znalezienia pracy. A bo pogoda nie ta, a bo nastrój nie ten. A bo pieniądze złe, a harować trzeba. 

Obraz, jaki kreśli przed czytelnikami autorka, wzrusza, przejmuje i wstrząsa do głębi. Poznajemy kulisy świata, o którego istnieniu doskonale zdajemy sobie sprawę, który wielokrotnie przewija się w telewizyjnych spotach i akcjach, gdzie proszeni jesteśmy o wyciągnięcie pomocnej dłoni, interwencję czy zgłoszenie do odpowiednich władz kwestii zaniedbanych, głodnych czy maltretowanych dzieci. To, o czym pisze Dorota Combrzyńska-Nogala, jest często – na różną skalę i z różną intensywnością – codziennością w wielu domach. Walka o przetrwanie swoje i przyrodniego brata, jaką toczy w powieści Kasia, jej poświęcenie, dojrzałość i odwaga sprawiają, że z niedowierzaniem śledzimy kolejne jej zmagania i zaciskamy bezradnie pięści, gdy czytamy o kolejnych bezsensownych decyzjach matki dzieci.

Dziewczynka ma niebywały talent muzyczny, który mimo niesprzyjających warunków i trudnych zakrętów losu udaje jej się rozwijać. Kasia gra na klarnecie, a jej nauczycielem najpierw jest sąsiad, a potem szczęśliwie udaje się jej dostać do szkoły muzycznej. Pasja uskrzydla dziewczynkę, zjednuje jej ludzi pozwala otworzyć się na świat i dostrzec jego jasne strony. Mimo doznanych krzywd, mimo rozczarowań i bólu, Kasia potrafi się śmiać, potrafi dzielić się optymizmem, wreszcie – co chyba najważniejsze – chce i potrafi dotrzeć do swojego przyrodniego brata. Chłopczyk, mimo swojego wieku, nie mówi, nie potrafi samodzielnie załatwiać podstawowych potrzeb fizjologicznych i często wydaje się otępiały. W zasadzie tylko Kasia ma dość cierpliwości i empatii, by kierować do Damiana swoje opowieści i historie dotyczące dnia codziennego. Tylko ona wierzy, że chłopczyk słyszy i rozumie, bo wykonuje powierzone przez nią zadania. 

Piąta z kwartetu to także wspaniały obraz współczesnej Łodzi, jej ulic, secesyjnych budynków, starych kamienic, parków czy ciemnych zaułków. Towarzysząc dzieciom w ich długich spacerach, wędrujemy po mieście, którego wielu czytelników pewnie nie miało okazji jeszcze zobaczyć, a już z pewnością poznać tak dobrze. Tutaj przestrzeń idealnie oddaje nastrój opowieści. Smutek bohaterów, ich przygnębienie i rozczarowanie, ale także radość i krótkie chwile szczęścia. W panoramie miasta jak w lustrze zobaczymy uśmiech i beztroskę, ale też zmęczenie i rezygnację. Współczesność ustępuje też czasami miejsca opowieściom z przeszłości, historiom dawnych – przedwojennych czy wojennych – mieszkańców tego miasta. Plany czasowe zdają się mieszać, kamienice dają schronienie współczesnym obywatelom Łodzi albo wyciskają łzy nostalgii starcom, którzy na miejscu swoich dawnych mieszkań znajdują rumowisko lub nowe apartamentowce.

Muzyka zdaje się towarzyszyć bohaterom na każdym kroku. Kasia, kiedy gra, staje się naprawdę szczęśliwa i choć na chwilę wolna od zbyt licznych jak na jej młode ramiona obowiązków. Dźwięki płyną z klarnetu, zachwycając wszystkich, którym dane jest je usłyszeć, a zawarte w nich uczucia wzruszają i wyciskają z oczu łzy.

Na kartach powieści odmalowane zostały portrety najróżniejszych bohaterów. Jest fatalny światek matki Mariolki, wraz z jej niestroniącymi od alkoholu przyjaciółmi i leniwymi, często brutalnymi partnerami. Są ludzie – zwykle sąsiedzi – którzy mimo własnych problemów i niedostatków bezinteresownie niosą dzieciom pomoc, oferując ciepły posiłek czy chwilę szczerej uwagi. Są wreszcie „bezdomni", mieszkający nielegalnie w kamienicy za żelaznymi okiennicami, którzy swoją życzliwością i oddaniem stają się dla Kasi i Damiana drugą – a może właśnie pierwszą, najważniejszą – rodziną.

Piąta z kwartetu to historia, którą należy przeczytać, z którą trzeba się zmierzyć, której musimy stawić czoła. Powieść Doroty Combrzyńskiej-Nogali to porażający obraz rzeczywistości, która istnieje wokół nas, a której często staramy się nie dostrzegać. Bo to u sąsiadów, bo nie będę się wtrącać w nie swoje sprawy. To opowieść, która zdaje się płynąć z głębi serca, z potrzeby opowiedzenia o niesprawiedliwości, jakiej doznają dzieci z rąk swoich najbliższych, o ich zbyt wczesnym dorastaniu do odpowiedzialności, o konieczności walki o przetrwanie, podczas gdy ich rówieśnicy niczym nie muszą się przejmować. To przejmująca i na długo zapadająca w pamięć powieść, która mimo wszystko niesie jednak nadzieję i udowadnia, że dobro zawsze popłaca.

Tagi: bóg