Recenzja książki: Zmierzch Homo Economicus

Recenzuje: Damian Kopeć

Dokąd prowadzi ta droga?  

Modele matematyczne są wszechobecne. Modele - czyli coś, czym próbuje się opisywać złożone zjawisko w sposób z definicji uproszczony. Modele nie są pełnym teoretycznym odwzorowaniem zjawisk, są próbą ich formalnego, matematycznego opisu w sposób możliwy w danej chwili. Ponieważ jednak złożoność jest czymś naturalnym i powszechnym, zamknięcie jej w kilku mniej lub bardziej rozbudowanych równaniach czy założeniach teoretycznych nie oddaje jej nigdy w pełni. Modele są używane w fizyce, ekonomii, biologii. Mają pomóc nam jakoś sobie radzić z otaczającą nas złożoną rzeczywistością. Atom, w którym wokół jądra krąży kuleczka zwana elektronem, jest modelem - i to niekoniecznie oddającym rzeczywistość, za to ładnym. Podobnie teoria Newtona, której zaprzeczeniem stała się teoria Einsteina. W równaniach Newtona nie uwzględnia się rozmaitych sił, które w rzeczywistości występują i odgrywają swoją rolę. Są owe równania użyteczne, ale nie są tak naprawdę stuprocentowo dokładne i nie są matematycznym zapisem rzeczywistości. W meteorologii, korzystając z modelowania zjawisk, próbuje się prognozować pogodę. Jak to wychodzi w praktyce, możemy odczuć na co dzień. Komputery są coraz bardziej zaawansowane, modele - coraz bardziej złożone, a pogoda i tak jakoś się do nich nie chce dostosować i stale płata meteorologom i nam wszystkim figle.

Modelom matematycznym w ekonomii, roli wiary w zjawiskach ekonomicznych, swoistemu zaślepieniu elit, nadmiernemu i nieuzasadnionemu zaufaniu do liczb w postaci wskaźników poświęcona jest niewielka książka Zmierzch Homo Economicus. Jest to w zasadzie zapis rozmowy przeprowadzonej przez dziennikarza i publicystę Romana Chlupaty’ego z dwoma przedstawicielami nauki: znanym czeskim ekonomistą Tomášem Sedláčkiem oraz kanadyjskim matematykiem i publicystą Davidem Orrellem. Sedláček znany jest głośnej książki Ekonomia dobra i zła, Orrellowi sławę przyniosła książka Economyths. Obaj panowie są znani z patrzenia na zjawiska ekonomiczne szerzej, przez pryzmat np. filozofii i etyki w przypadku Sedláčka czy matematyki i modeli w przypadku Orrella. Obaj są konstruktywnymi krytykami mainstreamowej ekonomii i obserwowanego dziś podejścia do rozwiązywania coraz bardziej rozległych i groźnych kryzysów.

Ekonomiści krytycznie oceniają istnienie mitu, który mówi, że człowiek jest istotą racjonalną i podejmuje racjonalne działania. To przeświadczenie stoi u podstaw stosowanych obecnie modeli ekonomicznych. Jak się owe modele sprawdzają, możemy zobaczyć, przyglądając się wraz z rozmówcami Chlupaty’ego wydarzeniom z ostatnich lat. Według Orrella i Sedláčka te modele są niewłaściwe. Nie przeszły testów, jakimi były liczne realne wydarzenia i kryzysy gospodarcze, które dotykały świata, a nawet które nadal trwają.

Rozmowa jest fascynująca, ukazuje, jak wiele spraw traktowanych jako oczywiste wcale takimi nie jest. Jak ślepa wiara we wzrost, we wskaźniki ekonomiczne (np. przeceniany i nie oddający tak naprawdę realnego stanu dobrobytu społeczeństwa PKB), w znaczenie liczb szkodzi światowej gospodarce i obywatelom, którzy są jej częścią. Tłumaczona jest niechęć wpływowych środowisk do głębokich zmian, pokazane są chybione prognozy rozmaitych guru, którzy nie muszą się wcale z nich tłumaczyć, nadal zasiadając w pantoenie nieomylnych sław. Według rozmówców nie należy nigdy ufać pięknym teoriom czy czerpać pokrzepienia z metod statystycznych, mówiących o prawdopodobieństwie czy o nieistniejącym przeciętnym obywatelu.

Zbyt duża dokładność może nas oślepić równie skutecznie jak zbyt wiele niedookreśleń.

Zarówno Sedláček, jak i Orrell to ludzie z pasją, potrafiący spojrzeć na zjawiska szerzej i uważniej niż dzieje się to w klasycznych dziełach wielu ekonomistów. Zwracający uwagę na swoistą irracjonalność działania ludzi i firm, na złożoność rynków i powiązań między ich graczami, na rolę kryzysów finansowych, które w ich opinii są naturalną częścią systemu, a nie przypadkowymi zdarzeniami.

Zmierzch homo economicus to książka, do której zrozumienia nie potrzeba ogromnej wiedzy. Obfitująca w świetne metafory, w język jasny i zarazem barwny, inspirująca i śmiało obalająca społeczno-ekonomiczne mity. Naukowcy wypowiadający się w niej nie tylko stawiają diagnozy, proponują również drogi wyjścia, szukania lepszych, bardziej złożonych modeli, uwzględniania w praktyce czynników, które nie są możliwe do prostego wyrażania liczbami. Można się nie zgadzać z ich poglądami, ale trudno je zbyć milczeniem - o ile celem jest rzeczywista naprawa istniejącego, kulejącego systemu.