Recenzja książki: Kłopotliwe miejsce
Recenzuje: Danuta Szelejewska
Zwany „wąwozem staruchy” Babi Jar (obecnie na obrzeżach Kijowa) w czasie II wojny światowej stanowił miejsce kaźni (głównie Żydów) oraz lokalizację niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego. Ponieważ w Babim Jarze to, co najważniejsze, jest utajone, treść książki Kłopotliwe miejsce podsuwa dowody zbrodni, które wreszcie wychodzą na światło dzienne.
Rozpoczynając od faktów dotyczących Babiego Jaru w latach 1941-1943 (liczbę ofiar szacuje się na sto tysięcy, w latach 50-tych XX wieku w celu ukrycia masakry na teren wąwozu zaczęto wlewać zmieszane z wodą odpady budowlane), Jonathan Littell prowadzi najpierw na stację metra (schron dla okolicznych mieszkańców podczas rosyjskiej inwazji na Ukrainę), a następnie – już na terenie Babiego Jaru – w miejsca będące świadkami tragicznych wydarzeń. Podaje listę pomników, których stawianie uzasadniają dokonane egzekucje (monumenty, tablice pamiątkowe, cmentarze, krzyże, kaplice, kamienie węgielne, stele, płyty, inskrypcje, synagoga i kurhan – przerwana budowa). Odwiedza miejsca kiedyś użytkowane, a dziś opuszczone (cerkiew, szpital, kostnica). Zatrzymuje się w Buczy (odległe przedmieście Kijowa), gdzie dziurawe od kul domy stoją do dnia dzisiejszego (i dom w sadzie, z którego podczas okupacji rosyjscy żołnierze ostrzelali z moździerza dużego kalibru oddalony o pięć kilometrów Irpień). Nie pomija milczeniem kolaboracji, donosów, grobów niczyich, stukotu buciorów, piechurów, strefy garaży ani miejsc zamienionych w trupiarnie. Ukryte w Babim Jarze (sowieccy jeńcy pod nadzorem niemieckich żołnierzy zakopywali miejsca egzekucji) okropności II wojny światowej uzupełnia Jonathan Littell o fakty dotyczące walki ukraińskich nacjonalistów ze Stalinem, niechlubnej działalności oddziałów UPA wobec Polaków, Żydów i Ukraińców (strach przed banderowskim terrorem był tak wielki, że Żydzi uciekali z lasów, by oddać się pod „ochronę” Niemców) oraz rosyjskiej agresji na Ukrainę (zaciekła obrona ukraińskich żołnierzy sprzeciwiających się bombardującym miasta kijowskiego obwodu Rosjanom).
Treść publikacji Wydawnictwa Literackiego jest przejmująca. Nie ma w niej podziału na rozdziały: zastosowana przez autora forma dziennika opatrzona została tytułami, w zakresie których mieszczą się ponumerowane akapity (1-222). O tym, jak wielka jest skala przedstawionych w Kłopotliwym miejscu zbrodni, świadczą opowiadający swoje przeżycia nieliczni jeszcze żyjący świadkowie (wymienieni w książce i anonimowi), filmy zarejestrowane przez drony, zamieszczone w sieci nagrania, odnalezione ukraińskie dokumenty tożsamości oraz publikacje z New York Times’a (w większości kwestii archiwa zostały zniszczone). Jest w lekturze mnóstwo dat, imion i nazwisk, nazw miejscowości, tras, liczb, numerów akt, okoliczności śmierci. Są powody, kaci i ofiary, słowa krytyki oraz usprawiedliwienia, obrazowe opisy (zwłaszcza tortur). Treść poparta została czarno-białymi, przejmującymi fotografiami (spis na końcu książki) autorstwa Antoine d’Agaty (zdjęcia archiwalne wybrał i opracował Antoine d’Agata). Pomocą służą przypisy końcowe (wyjaśniające i bibliograficzne),
Ponieważ bezpośrednio po II wojnie światowej miejsce masakry w Babim Jarze nie zostało upamiętnione ze względu na stalinowską politykę antysemityzmu, książka Kłopotliwe miejsce jest jak najbardziej potrzebna: w "wąwozie staruchy", gdzie dzisiaj wszystko jest płaskie, wiara i pamięć trwa nadal.
