Recenzja książki: Historia uwodzenia

Recenzuje: Justyna Gul

Z domieszką pieprzu

Miłość jest jak nar­ko­tyk. Na początku od­czu­wasz eufo­rię, pod­da­jesz się całko­wicie no­wemu uczu­ciu. A następne­go dnia chcesz więcej. I choć jeszcze nie wpadłeś w nałóg, to jed­nak poczułeś już jej smak  [...] – pisał Paulo Coelho. Z miłością nierozerwalnie związany jest też flirt, zaś uwodzenie urosło do rangi sztuki. Słynni uwodziciele oraz kobiety – modliszki zapisały się trwale w historii poprzez różnego rodzaju teksty literackie, jest to do dziś wdzięczny temat, po który sięgają również scenarzyści, a także autorzy piosenek. A jak proces uwodzenia wygląda w perspektywie historycznej? Jakie ma podłoże? Czym tak naprawdę jest  i dlaczego pociąga za sobą tak wiele ofiar?  

O uwodzeniu, uwodzicielach, a także o libertynach pisze Knut Stene-Johansen w niezwykłej książce Historie uwodzenia. Uwodziciele i ich ofiary w dziejach Europy. Opublikowana nakładem wydawnictwa Bellona pozycja przyciąga już swoja okładką, choć może być nieco zwodnicza. Nie jest to bowiem lektura lekka, to raczej naukowe opracowanie, pełne świadectw historycznych oraz interpretacji. Tym samym staje się lekturą niemal wyłącznie dla zainteresowanych osób, ale za to jaką smakowitą i pikantną …

Autor doskonale wykonał swoją pracę, odtwarzając historię flirtu, ze szczególnym uwzględnieniem okresu od początku XVII do końca XVIII wieku, a także pokazując proces uwodzenia w kontekście libertynizmu. Któż to taki – libertyn? Autor definiuje libertyna jako człowieka stanowiącego wyzwanie dla otoczenia z uwagi na silne podkreślanie swojej osoby. Podkreśla, że termin ten można odnieść nie tylko do siedemnastowiecznego ruchu ludzi wykształconych, ale również – i to nas szczególnie interesuje – do bardziej erotycznie nacechowanej ideologii, która sprzeciwiała się siedemnastowiecznym poglądom na temat miłości. Pokazuje również, w jaki sposób „erotyczny” libertyn jest postrzegany w perspektywie historyczno-kulturowej. Podkreśla, że fenomen uwodzenia rozwijał się wraz z innymi zjawiskami społecznymi, blisko związanymi z ideą wolności, dochodząc tym sposobem do libertyńskich strategii uwodzicielskich.

Stene-Johansen zajmuje się również pojęciem miłości i zmianami, jakim podlegało ono w interesujących autora epokach, zaś rozważania te oparte są na konkretnych materiałach, min. siedemnastowiecznych mapach krainy miłości. Dowiadujemy się, dlaczego przez strategiczną i prowolnościową postawę erotyczny libertynizm stał się kluczowy dla rozumienia naszej kultury. Autor przybliża również sylwetki uczonych libertynów oraz frywolnych pisarzy, tworząc listę najważniejszych libertyńskich twórców literackich i ich dzieł. Porusza także kwestie związane niedyskrecją i retorycznymi grami, stanowiącymi główne składniki procesu uwodzenia przez erotycznych libertynów, co znajduje odbicie w rozwoju bohaterów literackich, począwszy od Don Juana do Valmonta.

Tym słynnym uwodzicielom – zarówno fikcyjnym, jak i istniejącym w rzeczywistym wymiarze – poświęcona została spora część książki. Znajdziemy tu zatem sylwetkę jednej z owianych legendą postaci francuskiego życia duchownego, Cyrano de Bergeraca. U Stene-Johansena Cyrano jawi się on jako człowiek wykształcony, badacz i filozof. I – oczywiście – libertyn. Autor pisze o jego napiętnowaniu jako szaleńca, o powieściach, a właściwie jednej powieści o utopijnym tytule Tamten świat, o błyskotliwości Cyrana, jego listach miłosnych oraz nosie, który przeszedł do historii.  

Kolejna sylwetka, równie znana wszystkim, to Don Juan i jego historia, niezwykle zresztą ważna w dziejach uwodzenia. Nie bez powodu ów mężczyzna uważany jest za najsławniejszą postać literacką, najbardziej znanego uwodziciela. Jego losy pokazują ponadto, jak istotna jest fikcja dla naszego pojmowania miłości – wprowadza ona bowiem do miłosnej gry dynamikę. O tej niezwykłej postaci powstało wiele opowieści, Don Juan stał się on bohaterem filmowym, był obecny na deskach opery i teatrów, zagościł nawet na szklanym ekranie; mierzył się z jego postacią również niemal każdy gatunek literacki.

Autor zwraca uwagę na jego oratorski kunszt, bowiem Don Juan mistrzowsko władał językiem, zaś jego wypowiedzi nacechowane były uwodzicielką konsekwencją. Stene-Johansen posuwa się w swych analizach jeszcze dalej, doszukując się – na podstawie losów uwodziciela  – powiązań libertyna w roli męskiego wzorca z takimi pojęciami, jak potrzeba wolności i wiedzy.

Przeczytamy również o słynnym Casanovie i jego pamiętnikach, a także o literackich czy tez filmowych próbach sportretowania tego eseisty, wykształconego w dziedzinie filozofii pisarza oraz… niestrudzonego kochanka. Poznamy także wicehrabiego de Valmonta z Niebezpiecznych związków oraz nieco szczegółów dotyczących epistolarnej powieści Laclosa. Jednak najbardziej wciągający jest rozdział traktujący o postaci niezwykłej i kontrowersyjnej, czyli o markizie de Sade i jego powiązaniach z władzą, gwałtem oraz wszystkim co najgorsze. Wkraczamy tym samym w mroczny świat erotyki, ocieramy się o perwersję i przekraczamy granicę z książką Sto dwadzieścia dni Sodomy”.

Stene-Johansen pisząc o uwodzeniu, skoncentrował się niemal całkowicie na libertynach, a także ściśle naukowym podejściu do tematu. Dla wielu odbiorców książka tym samym traci swoją transparentność, stając się trudną w odbiorze i adresowaną wyłącznie do wybranych. Przyznam, że lektura opracowania Historia uwodzenia. Uwodziciele i ich ofiary w dziejach Europy nie należy do łatwych, ale warto zadać sobie trud, by zagłębić się w ten dowód istnienia nieposkromionej chęci życia, rozpusty i cielesnych uciech. Autor posłużył się kilkoma zaledwie przykładami, dając dowód na istnienie erotycznych libertynów, wybrał jednak postaci najbardziej charakterystyczne dla tematu oraz roli, jaką odgrywały na kartach historii – i to niezależnie od tego, czy były wytworem wyobraźni czy też nie. Tym samym pozycja wydawnictwa Bellona stała się pełnym pikanterii deserem i prawdziwie intelektualną ucztą, choć z domieszką pieprzu.