Ogród ciemności i inne opowiadania
Stanisław Lem

Stanisław Lem w polskiej literaturze zajmuje szczególne miejsce. Prawdopodobnie jest to najbardziej znany obecnie polski pisarz, a na pewno najczęściej tłumaczony, którego cenią zwłaszcza fani science fiction. Jego książki przełożono na ponad czterdzieści języków, a ich łączny nakład wyniósł ponad trzydzieści milionów egzemplarzy. Mimo wielu trudności, filmowcy starają się przenosić dzieła Lema na srebrny ekran, a zabierają się za to naprawdę cenieni twórcy. Wystarczy spojrzeć na przypadek Solaris, dwukrotnie sfilmowanej powieści, gdzie za kamerą stanęli Andriej Tarkowski i Steven Soderbergha – ani jeden, ani drugi film samego Lema nie zachwyciły.

Dorobek Lema należy liczyć w dziesiątkach publikacji, powieści, zbiorów opowiadań, esejów, tekstów futurologicznych oraz recenzenckich (w tym książek, które nigdy nie powstały). Jako jeden z nielicznych autorów z Europy – a zwłaszcza Europy Wschodniej – należał do Stowarzyszenia Amerykańskich Pisarzy Science Fiction, mimo że w większości nie cenił amerykańskiego SF, które uważał za słabe pod względem merytorycznym. Philip K. Dick stwierdził w pewnym czasie, że Lem nie istnieje jako osoba, tylko grupa pisarzy złożona z agentów radzieckich, gdyż różnorodność tematyczna i stylistyczna w jego oczach była nieprawdopodobna do osiągnięcia przez jedną osobę. Do ciekawostek o autorze mogę dodać, że wszystkie książki Lema powstawały na maszynie do pisania, a zmarły w 2006 roku autor Bajek robotów nigdy nie nauczył się obsługi komputera. Wszystkich zainteresowanych biografią najwybitniejszego twórcy SF w Polsce odsyłam do wydanej w tym roku książki Wojciecha Orlińskiego Lem. Życie nie z tej ziemi. Przejdźmy do ogromnego zbioru opowiadań, na który składają się teksty wybrane przez Tomasza Lema, syna pisarza, czyli Ogrodu ciemności i innych opowiadań.

W zbiorze odnajdziemy zarówno bardzo wczesne utwory Lema, choćby tytułowe opowiadanie, jak i te z lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Układ tematyczny tekstów charakteryzuje się także sporym rozrzutem. Musimy jednak odrzucić naszą nieufność wobec doboru i spróbować spojrzeć szerzej, na wszystkie opowiadania jako całość. Nie powinniśmy zapominać, że autorem tego wyboru jest syn wielkiego pisarza, najbliższa mu osoba, który dostrzega w tekstach coś więcej niż fantastyczne historie. Jak zauważył w posłowiu Jerzy Jarzębski: „Mamy […] prawo oczekiwać, że myśl, której autor wyboru nadaje taki a nie inny porządek, nosi na sobie, oprócz autorskiej, także osobistą sygnaturę tego, kto tom układał, że jest uwikłana w osobistą jego historię dojrzewania”. W taki sposób pojawia się w zbiorze opowiadanie Ogród ciemności – bardzo wczesny i mało znany tekst Lema. Dowiadujemy się, że gdyby nie to właśnie opowiadanie, matka Tomasza Lema, a żona Stanisława w ogóle by się przyszłym wybitnym futurologiem nie zainteresowała.

Przechodząc od tekstu do tekstu, przekonamy się, że Lem potrafił tworzyć nie tylko fantastyczne baśniowe krainy, nie tylko dotykał tematyki związanej z kosmosem i przyszłością. Lem przede wszystkim okazuje się niezwykle wnikliwym obserwatorem człowieka i jego motywacji. Na co trzeba zwrócić uwagę, wynik tej obserwacji nie należy do optymistycznych. Światy Lema są ponure i, jak zauważa Jarzębski, pełne demaskowanej nieprawości, a próby naprawy świata okazują się bezskuteczne.  Polecam wam wszystkim uważną lekturę tego zbioru; jestem przekonana, że każdy odnajdzie w nim to, czego szuka w literaturze. Mnie oprócz tytułowego opowiadania, szczególnie do gustu trafiłySto trzydzieści siedem sekund, Altruizyna…, a także Bajka o trzech maszynach opowiadających króla Genialona. Kto jeszcze nie poznał twórczości Stanisława Lema, będzie to dla niego dobry początek znajomości, a dla wielbicieli nie lada gratka, by spojrzeć trochę inaczej na dzieła największego polskiego fantasty.

LEM OPOWIADA(NIA)

Mógłbym powiedzieć, że Lemem zacząłem fascynować się, kiedy pierwszy raz przeczytałem „Dzienniki Gniazdowe”, ale nie byłaby to prawda. wszystko zaczęło się, kiedy mając osiem czy dziewięć lat poznałem jedną z przygód pilota Pirxa. I choć o naszym czołowym autorze SF zapomniałem potem na lata, fascynacja jego twórczością powróciła – i nigdy nie minęła. Z ochotę więc sięgnąłem po ten zbiór, choć wiele tekstów, jakie weszły w jego skład znałem już doskonale. I nie żałuję, bo Lem po prostu nigdy nie zawodzi, a niniejsza książka doskonale nadaje się dla miłośników autora, jak i zupełnie nowych odbiorców.

„Ogród ciemności i inne opowiadania” zabiera nas w podróż poprzez twórczość ojca Pirxa i Ijona Tichy’ego – ci bohaterowie zresztą także goszczą na stronach niniejszej pozycji. Bo jakże by bez nich mogła się obyć podobna prezentacja? To, co jednak najmocniej rzuca się w oczy, to najróżniejsze opowieści z „Cyberiady”. Czym one właściwie są? Baśniowym Science Fiction, z tym, że motywy i schematy baśni nie służą tutaj autorowi do budzenia w dorosłych emocji z okresu dzieciństwa, a satyrze. Wszystko to zaś przeplecione została lemowską publicystyką, mocno przyziemną (jak choćby rozważania o wojennym ludobójstwie), ale równie znakomicie co opowiadania napisaną.

Czy Lem w ogóle istniał? Był autorem wszystkich przypisywanych mu tekstów czy tylko twarzą dla grupy osób tworzących pod tym nom de plume? Philip K. Dick, legendarny autor SF, paranoik i narkoman, powątpiewał, że ten był rzeczywistą osobą, o czym zresztą wspomina się na okładce niniejszego zbioru. O jego teoriach na ten temat można by napisać książkę, ale nie to jest w tej chwili ważne. Dick nie potrafił uwierzyć, że jeden człowiek byłby w stanie pisać tak różnorodnie, zarówno pod względem tematyki, jak i stylu. I trudno w pewnym stopniu nie przyznać mu racji. Lem pisał bowiem bardzo o najróżniejszych rzeczach i najróżniejszym stylem, a ego utwory dają się odczytywać na wielu poziomach, podobając się dzieciom i zachwycając dorosłych i wyrobionych czytelników.

Co jest ich siłą, poza wspomnianą różnorodnością? Przede wszystkim głębia, prawdziwość i przesłanie. Pisane w trudnych czasach, pozostają mocno alegoryczne, krytyka skryta jest często pod płaszczem najbardziej niepozornych rzeczy, całość przesyca zaś pewna gorycz. Nie brakuje tu humoru, akcja, przygody i prawdziwie spektakularne momenty rodem z najlepszych dzieł SF też pojawiają się wcale nie rzadko. Jest też filozofia, analiza ludzkiej kondycji, ciężkość literatury z wysokiej półki, a zarazem lekkość historii czysto rozrywkowych. Rzadko zdarza się taka jakość w literaturze fantastycznej – szczególnie tej rodzimej, która skazana jest na powielanie popularnych zagranicznych motywów. Lem nie musiał tego robić, Lem był (jest!) klasą samą w sobie i wzorem do naśladowania, nie tylko dla rodaków.

„Ogród ciemności i inne opowiadania” to doskonała książka by zacząć swoją przygodę z tym niezwykłym pisarzem, ale też dzieło znakomite dla starych miłośników Lema. Ci drudzy bowiem, obok doskonale znanych im opowiadań, znajdą także prawdziwe perełki do tej pory drukowane tylko w prasie. Na resztę czeka natomiast wspaniały, przebogaty świat wyobraźni. Świat Lema młodego i starszego. Warto go poznać, pod każdym względem.

Recenzja opublikowana na moim blogu: http://ksiazkarnia.blog.pl/2017/11/04/ogrod-ciemnosci-i-inne-opowiadania-stanislaw-lem/

"Ogród ciemności i inne opowiadania" to zbiór kilkunastu opowiadań Stanisława Lema. Ich wyboru dokonał syn pisarza - Tomasz Lem. Niniejsze dzieło jest prawdziwie oryginalne i nacechowane emocjami. Nie mam na myśli samej treści opowiadań, ale to, co sam Tomasz Lem powiedział, a co znajduje się na okładce książki: "Pewien eklektyzm niniejszego zbioru spowodowany jest względami osobistymi. Na przykład bez Ogrodu ciemności moja przyszła matka nie zainteresowałaby się Stanisławem Lemem jako kandydatem na męża i nie mógłbym napisać tych kilku słów. Natomiast Czarne i białe to opis alegorycznego snu, który przyśnił się ojcu w Wiedniu w okresie, kiedy pożegnał się już z beletrystyką — zaskakująco odległy od jego literackiego emploi. Pomiędzy tymi dwoma biegunami znalazły się opowiadania zarówno młodzieńczego jak i dojrzałego Lema. To oczywiście subiektywna ocena, ale odnoszę wrażenie, że w tym zestawieniu nawet utwory znane czytelnikowi ukazują swoje nowe, zaskakujące oblicze". Takie stwierdzenie nie wymaga żadnego komentarza! 

Ze względu na to, że nie jestem fanką mocnego, typowego science fiction dla dorosłych, nigdy nie sięgnęłam po żadną pozycję Stanisława Lema. Jednak nazwisko tego polskiego pisarza, filozofa i krytyka ciągle obijało mi się o uszy. Ostatecznie stwierdziłam, że wstyd nie znać czegoś, co dla niektórych jest najlepszą literaturą, jaka w ogóle powstała. Pojawienie się na rynku porządnego zbioru opowiadań Lema stało się moim pretekstem do sięgnięcia po tego typu literaturę. Jakie są moje odczucia?

Przede wszystkim jestem ogromnie zdziwiona, że te opowiadania naprawdę mi się spodobały. Zdecydowanie nie są zwykłymi durnymi historyjkami bez żadnego sensu. Opowiadania Stanisława Lema są dowodem na złożoność jego intelektu. To nie tylko kreatywne opowiastki, lecz także głęboko przemyślane, mądre i pełne emocji utwory, nad którymi trzeba się zastanowić. Wstydzę się tego, że wcześniej nie sięgnęłam po twórczość Lema, choć z drugiej strony uważam, że co niektóre opowiadania są na tyle skomplikowane, poruszają tak trudne tematy, że nie wszystko do końca zrozumiałam. Stąd moja uwaga: jeżeli jesteście młodymi, niedoświadczonymi czytelnikami, poczekajcie na odpowiedni moment. Do twórczości Lema trzeba dorosnąć. 

Nie ukrywam, że opowiadania zawarte w tym zbiorze zachęciły mnie do dalszego zgłębiania tematyki utworów tego wspaniałego artysty. Ale zbiór ten nie jest przeznaczony tylko i wyłącznie dla "raczkujących" czytelników Lema. Z tego, co wiem, "Ogród ciemności" był opublikowany dotychczas tylko w prasie, a "Czarne i białe" po raz pierwszy publikowane jest w książce Lema. Wnioskuję, że najnowszy zbiór opowiadań Lema jest wyjątkowy nie tylko pod względem porządnego, pięknego od strony technicznej wydania, lecz także pewnej oryginalności dotyczącej wyboru utworów. Zapewne wierni fani Lema zapragną mieć na swojej półce to wydanie, które naprawdę jest warte zakupu. Serdecznie polecam. :)