Recenzja książki: Bieguni

Recenzuje: Sławomir Krempa

Bieguni Olgi Tokarczuk to opowieść o tym, że podróżowanie i przekraczanie granic jest dziś – być może – jedynym sposobem, by żyć. To książka ważna, ale nierówna – miejscami zachwycająca głębią, językiem, sposobem prowadzenia narracji, miejscami popadająca w tanią publicystykę i traktująca poruszane tematy zdecydowanie zbyt pobieżnie.

Trudno właściwie „Biegunów” nazwać klasyczną powieścią. W warstwie formalnej książka ta przypomina raczej „Prawiek i inne czasy” lub „Dom dzienny, dom nocny”. „Bieguni” to bowiem zbiór ponad stu chyba opowieści połączonych jednym tematem: podróże. Poszczególne historie są ze sobą powiązane, choćby bohaterów rozdzielały dziesiątki lat historii czy setki kilometrów drogi. Można więc powiedzieć, że ta literacka hybryda to powieść złożona z opowiadań. Choć taka definicja chyba niewielu osobom wystarczy. Przybliżmy więc może kilka spośród opowieści zawartych w „Biegunach”.

Tokarczuk opisuje historię pewnego Polaka, któremu podczas wakacji w Chorwacji zaginęła żona. Jest tu też opowieść o australijskiej badaczce polskiego pochodzenia, która po wielu latach powraca do kraju, by pomóc przyjacielowi uciec od choroby i bólu poprzez eutanazję. Jest historia opiekującej się niepełnosprawnym synem Rosjanki, która pewnego dnia opuszcza dom i – zainspirowana myślą sekty biegunów – wyrusza w szaloną podróż po współczesnej Moskwie. Obok siebie znajdziemy tu opowieść o kolekcjach zakonserwowanych organów oraz poetycką historię ostatniej podróży morskiej pewnego badacza kultur starożytnych. A wszystko to przeplatane perypetiami narratorki, tułającej się po lotniskach świata. Miejscami opowieści te czyta się jak doskonały thriller, miejscami – jak cudowną opowieść podróżniczą, a czasem – jak znakomitą powieść psychologiczną.

By połączyć te opowieści, by mniej obeznanym czytelnikom wyjaśnić przynajmniej część sensów, jakie Tokarczuk postanowiła zawrzeć w „Biegunach", pisarka wprowadziła motyw wędrownych „psychologów podróżnych” – naukowców wygłaszających na różnych lotniskach otwarte wykłady. Podczas ich małych seminariów wyjawiona zostaje również swoista filozofia narratorki, a – być może – i samej Olgi Tokarczuk. Filozofia ta jest prosta, sprowadza się bowiem do jednej zasadniczej myśli: bezruch jest zły. Podobnie jak członkowie prawosławnej sekty, narratorka zdaje się twierdzić, że osiadły tryb życia ułatwia „złemu” ataki na nas. Człowiek pozostający długo w jednym miejscu, przywiązujący się do budynków czy przedmiotów, okazuje się słaby. Skostnieniu ulegają jego obyczaje, utrwalają przyzwyczajenia. Nie szuka już szczęścia, tylko – spokoju i akceptacji otoczenia. Trudno nie dopatrzeć się tu krytyki współczesnego mieszczaństwa:

Kto się zatrzyma – skamienieje, kto przystanie, zostanie przyszpilony.

- Olga Tokarczuk, Bieguni

Jedynym ratunkiem ma być więc „życie w drodze”, ciągłe przemieszczanie się z miejsca na miejsce bądź też próby ucieczki od codzienności poprzez niecodzienne zachowania. Próbuje tego sposobu matka niepełnosprawnego chłopca, która, doznawszy pewnego dnia swoistego objawienia w jednej z moskiewskich cerkwi, postanawia nie wracać do domu. Tokarczuk w sposób poruszający opisuje jej dramat, ale mimo tego zachowanie kobiety odczytuje się raczej jako próbę ucieczki od odpowiedzialności niż jako walkę o wolność. Podobnie matka, która wraz z dzieckiem opuszcza mężą, by – jak deklaruje – przypomniał on sobie o istnieniu własnej rodziny. Zamiast zwyczajnie porozmawiać, znika bez śladu w obcym kraju, stawiając na nogi połowę miejscowej policji. Jej zachowanie przyniesie tylko stopniowy rozpad rodziny. Owszem, nastąpi on także z powodu chorobliwej podejrzliwości męża. Kobieta odzyska pewnie wolność, co jednak z jej poczuciem odpowiedzialności? Zdaniem Tokarczuk, w pewnym stopniu biegunem jest każdy z nas – odbywając podróż życia, nieustannie zmierzającą do śmierci.

Autorka zabiera też czytelników w swoistą „podróż w głąb ciała” Tokarczuk twierdzi, jakoby dla współczesnych ważniejsza była nieśmiertelność ciała niż duszy. I przytacza historie fascynujących kolekcji zakonserwowanych organów ludzkich powstałych na przestrzeni wieków. Niektóre z nich – choć w istocie odrażające – opisane są w sposób, który nie może nie wzbudzić podziwu. Szczegółowe, rzetelne, miejscami reporterskie, ale nade wszystko – niesamowicie wciągające.

Jest w tej powieści trochę reinterpretacji mitów, domieszka ideologii feministycznej, kilka dopisanych ręką autorki epizodów dotyczących znanych twórców czy naukowców – jak na przykład historia obsesji trawiącej człowieka, który odkrył istnienie ścięgna Achillesa czy opowieść o przetransportowaniu na ziemie polskie serca Fryderyka Chopina. Są tu dziwki, emigranci do Irlandii, z ironią opisani kreacjoniści, jest temat eutanazji, troska o niewłaściwe traktowanie zwierząt... Są problemy ważkie i tematy modne. Miejscami potraktowane nieco pobieżnie, ale jednak stanowiące ważny głos w debacie dotyczącej kształtu współczesnego świata.

Najlepsza jest jednak powieść „Bieguni" wtedy, gdy Tokarczuk powraca do tego, co najbardziej lubi i najlepiej potrafi, a zarazem tego, za co się ją najbardziej ceni. Gdy mitologizuje. Kiedy w poetycki, naprawdę przejmujący sposób opisuje zwyczajnych ludzi, ich uczucia, emocje, przeżycia, dramaty, stany wewnętrzne... Tworzy lapidarne, aforystyczne zdania, dotykające istoty rzeczy. Pisze o prawdziwych ludziach, tworzy literaturę pogranicza, znakomicie pointuje, w gruncie rzeczy w swojej książce sprawnie oddając chaos współczesnego świata, ogarniętego wszechobecnym szumem informacyjnym. Już choćby tylko dla tych fragmentów oraz dla znakomitego warsztatu pisarskiego Olgi Tokarczuk warto po „Biegunów” sięgnąć.