Koniec roku i pierwsze dni nowego roku to dobry czas na refleksję, zastanowienie się nad tym, co nas cieszyło i co smuciło, co zainteresowało, a do czego raczej nie wrócimy. To również czas podsumowanie wrażeń płynących z lektury tych książek, które w 2014 roku zagościły na naszych stolikach, biurkach i w torebkach. O jakich tytułach z zakresu literatury faktu warto pamiętać, wchodząc w 2014 rok? Pisze o tym w swoim tekście Beata Bednarz - współpracująca z serwisem Granice.pl recenzentka, redaktorka, autorka świetnych esejów, które publikujemy w naszym dziale publicystycznym.
1. Aleksandra Ziółkowska-Boehm, Druga bitwa o Monte Cassino, Wydawnictwo Iskry
Druga bitwa o Monte Cassino należy do publikacji, w których objawia się jakieś Sienkiewiczowskie, a także Wańkowiczowskie, tchnienie - takiegoż pokrewieństwa są właśnie sceny i ludzie, i zdarzenia, i charaktery, i skutki dziejowego huraganu ukazane przez autorkę. Jest to książka, którą z radością przyjmują nie tylko miłośnicy historii najnowszej. Wspólną cechą rozmówców pisarki jest fakt, że żyli w czasach, w których historia dramatycznie doświadczała państwa i narody, a jednostki stawiała przed koniecznością podejmowania trudnych wyborów moralnych. Wojna zabrała im młodość, marzenia i rodzinę. Świadków historii poznajemy z wywiadów przeprowadzonych przez Aleksandrę Ziółkowską-Boehm, listów, pamiętników, relacji bliskich i wspomnień towarzyszy czasów walki. Świadectwa zebrane w tomie nasycone są dużym dramatyzmem, ale i nostalgią, a jedno z nich rzuca nowe światło na jedno z najważniejszych wydarzeń okresu drugiej wojny światowej, a mianowicie na bitwę o wzgórze Monte Cassino, kluczową niemiecką pozycję obronną (linia Gustawa), zdobytą 18 maja przez II Korpus Polski dowodzony przez generała Władysława Andersa.
2. Barbara Wachowicz, Bohaterki powstańczej Warszawy, Wydawnictwo Muza
Monumentalną księgę Barbary Wachowicz tworzą sylwetki osiemnastu (pomijając Zdzisławę Bytnarową) znanych i mniej znanych Polek, które w trakcie drugiej wojny światowej walczyły o wolność przeciwko niemieckiemu ciemiężcy - sanitariuszek i łączniczek zaangażowanych w konspirację i pomoc powstańcom warszawskim. Każda z nich to niezwykła i inspirująca osobowość, zasługująca na wydobycie z niepamięci. W literaturze faktu możemy obserwować szczególny rodzaj identyfikacji autora z bohaterami książek. U Barbary Wachowicz przejawia się to ujmującymi opisami jej spotkań ze świadkami historii Polski, wspólnych podróży i wieloletnich przyjaźni z „powstańczymi harcerkami” i ich rodzinami. Poruszające są te fragmenty, które odkrywają pasję i zaangażowanie pisarki. Bohaterki powstańczej Warszawy to dzieło, dzięki któremu memento o dzielnych polskich kobietach pójdzie przez pokolenia. Roman Bratny, spacerując po Żoliborzu, powiedział Alinie Janowskiej, która jest jedną z bohaterek publikacji: idziemy przez życie darowane nam z wyroków losów, ale ciągle dociera do nas szept naszych poległych. Ten szept będziemy wciąż słyszeć, między innymi dzięki takim książkom-pomnikom. Sięgając po dzieło Barbary Wachowicz, możemy spłacić dług wdzięczności bohaterkom powstańczej Warszawy - zarówno poległym, jak i tym, które ocalały z pożogi wojennej, oraz przedłużyć brutalnie przerwane życie ich generacji w narodowej pamięci.
3. Marek Nowakowski, Dziennik podróży w przeszłość, Wydawnictwo Iskry
Ostatnia książka Marka Nowakowskiego to prawdziwie przejmujący, biorąc pod uwagę smutną okoliczność odejścia pisarza, autoportret artysty z czasów młodości. Wybitny prozaik wraca w niej pamięcią do czasu burzy i naporu, do swoich młodzieńczych zmagań ze skomplikowaną rzeczywistością powojenną oraz trudną do uzasadnienia potrzebą pisania. Znawcom i miłośnikom twórczości autora Wesela raz jeszcze poruszone w niej wątki są doskonale znane z wcześniejszych utworów o charakterze retrospektywnym, choćby Pióra. Autobiografii literackiej, jednak w ostatniej próbie odgrzebania z popiołu i rozżarzenia tamtego ognia, który trawił w młodości, chodziło Markowi Nowakowskiemu o coś więcej niż tylko zapisanie ulotnego czasu czy wskrzeszenie swojego dawnego, warszawskiego mikroświata. Dziennik podróży w przeszłość to przejmujący obrachunek z dokonanych w trudnym okresie zniewolenia wyborów, to gorzki obraz pokolenia, któremu przyszło dorastać w warunkach niezwykle dramatycznych oraz przytłaczających nihilizmem. Nostalgicznie brzmiące wspomnienia, składające się na ostatnią książkę wspaniałego pisarza, zaprawione są jednak nutką goryczy. W postscriptum autor Księcia Nocy próbuje ocenić, jak wychowanie w wojennej traumie i powojennym zakłamaniu ideologicznym wpłynęło na jego twórczość.
4. Marek Nowakowski, Okopy Świętej Trójcy. Rozmowy o życiu i ludziach, Wydawnictwo Zysk i S-ka
Doskonałym uzupełnieniem powyższej książki wybitnego prozaika okazała się książka pt. Okopy Świętej Trójcy. Rozmowy o życiu i ludziach. Zebrane w jednym tomie i opublikowane już po śmierci Marka Nowakowskiego rozmowy, które ukazywały się na łamach „Tygodnika Solidarność” w latach 2010-2012, to nie są wywiady dziennikarskie. To są długie, często prowadzone pewnie przez wiele dni rozmowy, dotyczące nie tylko twórczości Marka Nowakowskiego, ale również jego doświadczeń biograficznych, przygód intelektualnych, fascynacji życiem, ludźmi i sztuką. To próba szukania porozumienia z artystą, dotarcia do tajemnic uprawianej przez niego sztuki, czyli literatury, oraz jego osobowości. Krzysztofa Świątka interesuje „całe Ja” pisarza, jego wnętrze, sposób patrzenia na siebie, otaczającą rzeczywistość, wybory, na koleje swojego losu i spotykanych ludzi. Bo każdy artysta posiada swoją wiedzę tajemną nie tylko o grozie życia, ale i o jego urodzie. Ten temat porusza każdego człowieka, bo każdy z nas zastanawia się czasem nad sensem egzystencji. Na takim między innymi wątku osnute są prezentowane rozmowy. Książkę zamyka rozmowa Nowakowskiego z (także niedawno zmarłym) Grzegorzem Eberhardtem, stanowiąca ciekawy „życiowy” alfabet autora Księcia nocy.
5. Monika Śliwińska, Muzy Młodej Polski, Wydawnictwo Iskry
Miłość, namiętności, zdrady, narkotyki, samobójstwo, skandale oraz wielka Sztuka i Historia - to wszystko naznaczyło i składało się na losy trzech sióstr, które zostały okrzyknięte zaszczytnym i poetycko brzmiącym mianem muz Młodej Polski. Miały urodę, powodzenie i szacunek otoczenia. Ich życie wypełnione było romantycznymi i tragicznymi przygodami. Prawdziwe damy, zawsze dyskretne, eleganckie i opanowane. Stanisława Wyspiańskiego niewątpliwie intrygowały charyzmatyczne, ale różniące się charakterem i osobowością siostry Pareńskie. Dwie najstarsze uwiecznił w swym arcydramacie narodowym – w Weselu, a wszystkim trzem namalował portrety, spośród których do najbardziej znanych należy „Macierzyństwo”. Losy sióstr, które przeszły dzięki niemu do legendy, obrazowo, bo na tle młodopolskiej cyganerii opisała Monika Śliwińska w książce Muzy Młodej Polski. Autorce udało się odtworzyć wiele faktów z dramatycznych biografii Zofii, Marii i Elizy Pareńskich, których życie splotło się nierozerwalnie z majestatycznym Krakowem i stołecznym Lwowem. Inspirująca i poruszająca lektura. Książka ta jest doskonałym przykładem tego, że poznawane w szkole epoki literackie i związane z nimi dzieła można wciąż na nowo odkrywać i ukazywać z niebanalnej strony.
6. Kazimierz Nowak, Kochana Maryś! Listy z Afryki, Wydawnictwo Sorus
Kochana Maryś! Listy z Afryki – tak brzmi tytuł długo wyczekiwanej książki z listami Kazimierza Nowaka do żony Marii. W listopadzie ukazał się pierwszy tom korepondencji przedwojennego podróżnika, fotografa i reportażysty, obejmujący jego samotną wyprawę przez Libię, Egipt i Sudan. Wydawca zdecydował się opublikować wszystkie listy, a biorąc pod uwagę ich niemałą liczbę (1242) edycja będzie liczyć łącznie aż cztery tomy. Z całą pewnością będzie to pozycja obowiązkowa nie tylko dla fanów Kazimierza Nowaka, lecz także dla wszystkich wrażliwych i spragnionych niezapomnianych wrażeń czytelników. Lektura tych epistołów może być doświadczeniem porównywalnym do podziwiania tak zwanych róż pustyni, które podróżnik wysyłał z Libii do ukochanej żony. W jednym z listów do ukochanej żony opisał je jako cudowne twory natury, rzeźbione wiatrem, który twarz mą pali, z piasku, który za łoże mi często służy i po których brnąć będę. Dzięki opublikowanej korespondencji poznamy czar nocy pustynnej, trudy podróży przez pustynię piaszczystą i kolejne kraje afrykańskie, duch epoki przedwojennej, a przede wszystkim niezwykłą osobowość Kazimierza Nowaka. Dowiemy się także, jak wielką rolę w samotnej wyprawie tego śmiałka odegrała jego żona, jako asytentka, księgowa i powierniczka najskrytszych myśli i uczuć. Po opublikowaniu całości zachowanej epistolografii jednego z największych polskich podróżników XX wieku, do niedawna jeszcze całkiem nieznanego, może się okazać, że będziemy się cieszyć kolejnymi cennymi literacko listami miłosnymi. Mało kogo nie wzruszy chociażby takie wyznanie, jako świadectwo prawdziwej miłości małżeńskiej: A gdy dusza Twoja mojej stanie się podobna, zobaczysz, że wszystko wokoło zapłonie barwami, że nawet troski staną się miłe, że nędza będzie rozkoszą prawie. I słońce cieszyć będzie, wszystko, wszystko!
7. Józef Łobodowski, Żywot człowieka gwałtownego, Wydawnictwo Editions Spotkania
Żywot człowieka gwałtownego Józefa Łobodowskiego, który był w latach trzydziestych ubiegłego wieku ważną postacią II Awangardy, powinien zainteresować wszystkich miłośników dwudziestolecia międzywojennego ze względu na barwny opis ówczesnego życia środowiska literackiego. Książka wybitnego poety emigracyjnego, nazywanego ostatnim wielkim romantykiem, stanowią wspaniałą kopalnię wiadomości na temat środowiska literackiego przedwojennej Polski i tak znaczących jego osobowości, jak Tuwim, Broniewski, Wierzyński, Iłłakowiczówna, Gałczyński, Piętak i Czechowicz. Wspomnienia zostały spisane na zamówienie Piotra Jeglińskiego z emigracyjnego wówczas wydawnictwa Editions Spotkania. Pisane były od lat osiemdziesiątych do ostatnich chwil życia. Ostatnie fragmenty zostały wyjęte z maszyny do pisania dzień po śmierci autora.
8. Elizabeth Gaskell, Życie Charlotte Bronte, Wydawnictwo MG
Pierwsze polskie wydanie należącego do klasyki światowej literatury Życia Charlotte Brontë pióra angielskiej powieściopisarki Elizabeth Gaskell to duże wydarzenie dla wszystkich miłośników Wichrowych wzgórz. Książka Gaskell ukazała się 25 marca 1857 roku, w drugą rocznicą śmierci Charlotte Brontë. Polscy czytelnicy dopiero dziś dzięki staraniu wydawnictwa MG mogą przenieść się w opisany przez przyjaciółkę autorki Jane Eyre dziewiętnastowieczny, wiktoriański świat, w jakim żyło rodzeństwo Brontë. Wraz z Gaskell odwiedzamy niską, prostokątną kamienną plebanię na wzniesieniu, położoną na tle jeszcze bardziej wznoszących się wrzosowisk, poznajemy jej mieszkańców takimi, jakimi jawili się tym ludziom, którzy znali tę wyjątkową rodzinę. Choć należy z dystansem podchodzić do faktów przedstawionych przez autorkę, lektura książka porusza i intryguje. W posępnej plebanii kryło się wiele talentów i tajemnic, a niektóre sekrety ujawniła przyjaciółka Charlotte zaledwie dwa lata po jej śmierci. Wyłaniający się z książki Gaskell portret psychologiczny i duchowy legendarnej pisarki i jej sióstr, z którymi lubiła wieczorami wędrować wokół stołu, by snuć opowieści, zapada w pamięć, gdyż czytelnik widzi ją oczami mieszkańców Haworth, którzy znali ją od dziecka.
9. Julius Margolin, Podróż do krainy zeków, Wydawnictwo Czarne
Podróż do krainy zeków Juliusa Margolina stanowi poruszającą relację z życia codziennego w sowieckich łagrach. Na tę złowrogę rzeczywistość patrzy czytelnik tym razem oczami Żyda pochodzącego z terenów należących przed wojną do Polski. Margolis spędził w sowieckich obozach koncentracyjnych pięć lat, od 1940 do 1945 roku. Wspomnienia z tego okresu, spisane wkrótce potem, przez wiele lat spotykały się ze swoistym ostracyzmem na Zachodzie; najpełniejsza ich wersja została opublikowana po francusku dopiero parę lat temu. Ta wyjątkowa książka z powodu kunsztu pisarskiego i erudycji autora oraz głębi refleksji filozoficznej bywała porównywana do dzieł Sołżenicyna i Herlinga-Grudzińskiego. W tym świetle polska edycja wspomnień Margolina jawi się jako wydarzenie warte nagłośnienia, aby jak najwięcej czytelników zapoznało się z tym cennym historycznym dokumentem, który pokazuje naturę władzy Stalina.
10. Monika Agopsowicz, Kresowe Pokucie. Rzeczpospolita ormiańska, Wydawnictwo LTW
Monika Agopsowicz w popularnonaukowej książce Kresowe Pokucie. Rzeczpospolita ormiańska, sięgając do rodzinnej historii, wskrzesza miniony świat pokuckich Ormian – wielowiekowej i, jak wykazuje autorka, silnie przywiązanej do polskości wspólnoty. Jest to lektura obowiązkowa dla wielbicieli publikacji poświęconych Kresom Wschodnim dawnej Rzeczypospolitej oraz po prostu miłośników historii. Pod względem faktograficznym, językowym i edytorskim wartościowa publikacja poświęcona fragmentom historii Polski, której cześcią byli Ormianie.
